Әбу - Насыр Әл Фараби

Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950 жж.)

Әл-Фараби 870 ж. Арыс өзенінің Сырдарияға келіп кұятын жағасына орналасқан Фараб каласында дүниеге келген. Толық аты-жөні Әл-Фараби Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Үзлағ ибн Тархан, ягаи әкесінің аты — Үзлағ, ал арғы атасының аты — Тархан. Оның туған жері — ежелгі қазақ каласы Отырарды арабтар Барфа, Фараб деп атаған, есімі осыдан келіп, Фарабтан шықкан Әбу Насыр болып аударылады. Қазіргі орны Оңтүстік Қазақстан облысы, Шэуілдір ауданының аумаш.

Әл-Фарабиді неміс шығыстанушылары үлы, бірегей тұлға деп атап көрсетеді. Ғылым-энциклопедист, Ренессанс дәуірінің кайнар бастауывда тұрған ғұлама көзі тірі кезінде-ақ Аристотельден кейінгі "Екінші үстаз" атанған. Жараты-лыстану ғылымын, білімін Бағдатта, Халебте (Алепода) алғ-ан. Оны астрономия, логика, музыка теориясы, математи-ка, этика, медицина, психология, құқық қызықтырды. Білімнің әртүрлі салаларын камтитын 160 трактат жазған.

Исламмен, араб халифатымен байланысты барлық кала-ларда болған. Ол сарайлық әбігершіліктен алыс өмір сүруді жөн көріп, ғұмырының соңғы жылдарын Сайф ад-Дауль Хамиданың қамқорлығымен Алепо мен Шамда (Дамаскіде) өткізеді. Ол 80 жасында Шам шаһарында кайтыс болады. Сүйегі Кіші кдқпалардың ар жагына қойылады. Ол жалпы теориялықойлар әлемін жасап, өзіңдік фшіософиялықтұжы-рымдама ұсынды. Оның бұл көзқарастары қоғамдық пікірлерімен белгілі бір кақгығыстарға да үшырады. Фараби ез шығармаларында араб, парсы, грек, үнді, түрік мәдениетінің жетістіктерін талдап, жақындастыра білді. Мүны "Үлкен музыка кітабы" атты еңбегінен де байкңуға болады. Ол өз заманының ғылымын жүйелеуге үмтыдды.

Бұл ойын "Ғылым  жігі жөніндегі сөз" атты трактатында  көрсете бідці. Фараби халыкқд білім  беруді армандады. Адам-зат бойында  ағарту мен дамуды біріктіргісі келді. Үлы баба . ұстанған мүраттың бір парасы мынадай: ғылымның кайнар көзіне ұмтылған адам өнегелі де жақсы тәрбиеленген болуы керек. Ең алдымен, Қүран, заң ғылымдарын окуы керек. Адал, шыншыл болу керек. Бұзақылық, өтірік, алдау, арба-удан аулақ болу керек. Занды тағайындарға жакңндай оты-рып, заңдық негіздердің тірегін, сүнне мен шариғат ережелерін бұзбай, кажетгі мүдделер арқылы еркін ойлы болуы керек.

Саяси этика мен философияның арқасында шынайы бақыткд жетуге болатынын тапкан Фараби ізгілікті  кала мен надан каланы салыстырады. Бақыт пен лайықгы емірге ба-рар жол, адам табиғаты, зиялы және этикалық кемедділік, нағыз әмірші жайындағы талдаулар әлі терең зерттеле қой-маған "Мемлекет кдйраткерінің афоризмдері", "Азаматтық саясат", "Бақыттың жетістіктері" атгы еңбектерінде өрбиді. Фарабише, бақыт - абсолютгік игілік. Адам кейбір затгар-ды (ақша, даңқ, кджеттілік және т.б.) емірдің негізі деп ой-лайды. Бірақ бақытгың не екенін танып-білу, оны мақсат етіп көздеп, сол мақсатка жету үшін, үздіксіз соған қарай жүру үшін жанның теориялық жағын әбден жетік білу ке-рек. Бұған тек ақылгөйлер ғана бара алады.

Фарабидің этикалық тұжырымдамасында негізгі орынды жақсылықсанаты алады. Ойшыл "Әлеуметгік-этикалықтрак-татында": "Жақсылықнегіздің атрибуты бола тұра, материяға кіреді, жақсылықган жамавдық болмысының жоқгығымен ажыратылады" — деп есептейді. "Музыка туралы үлкен трак-татында" музыка ғылымының мәселелерін зертгейді (музы-калық дыбыстардың құрылысынан музыка мен поэзияның байланысына дейін). Музыканың жақсы жақгары мен оның тәрбиелік мәнін жан-жақгы ашып көрсетеді. Музыканың әртүрлі жанрын жетілдіруде пайда болатын адам дарынды-лығының дәрежелерін талдайды. Әлеуметтік өмірдің шын-дыгана тән кереметтілік тұрмыстық кұбылыстардың шын-дығын көрсете білуде екенін дәйектейді.

Фараби адамзат кұрметі үшін интеллект өте кажет нәрсе деп есептейді. Ақыл халықгар арасындағы тартыстың (со-ғыстардың) мағынасыздығын көрсетеді. Содан олар "ең биік игілікхе", ягаи жер бетіндегі бақыт пен бейбітшілікке жету үшін "келісімге көшуіне тура келеді". Шынайы бақытка жету үшін үнемі іздену мен оку керек дейді. Өзінің "Әлеуметтік-этикалық трактатында" ғалым: "Үлгі-өнегенің аркдсында бұзақылық та, керемет істер де шыгады", — деп жазды.

Фараби "Ғылымды жіктеу және анықгау туралы кітап" деген  еңбегінде ортағасырлық ғалымдардың ақырғы жігін ашып береді. Бұл кітап ғылым салаларының өзіңдік жікке бөлінуімен ерекшеленеді.

Сайып келгевде, Әл-Фараби "Кайырлы  кала тұрганда-рының кітабы", "Дүниедегі  қозгалыстардың тұрақгылығы", "Музыканың  үлкен кітабы", "Өлең сөз және шешендік ту-ралы", "Өлең өнерінің кағидалары туралы трактат", "Логи-ка", т.б. еңбектері — ғылым тарихывда өзіидік орны бар дүниелер.