Салық құқығы

 
 

    
 

      Жоспары: 

 

І.     Кіріспе 

ІІ.   Негізгі  бөлім 

2.1  Салық төлеуден  жалтарынудың себептері 

2.2  Салық төлеуден  жалтарынудың салдары 

2.3  Салықтарды  мәжбүрлі өндіріп алудың шаралары 

ІІІ.  Қорытынды 
 

  

                       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Салық төлеуден жалтарынудың себептері 

           Салық төлеуден жалтарыну –  салық төлемдерін толық немесе  ішінара төлемеу мақсатымен салық  төлеушінің салық салу объектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын,  мүлікті) әдейі жасыруы және  азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс-әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұсқан келтіреді, мемлекеттік бюджет едәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында, салада, аймақта және т.б. құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады. 

           Салық төлеуден жалтарынудың  себептері әр түрлі болуы мүмкін: 

    1)   шаруашылық,  кәсіпкерлік  немесе   өзге де  қызметті  қалыпты   жүргізуге мүмкіндік бермейтін  елеулі салық ауыртпалылығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субъектінің «көлеңкелі» экономикаға кетуіне жәрдемдеседі;

2)     салық  заңнамасының  анық еместігі, нұсқаулықтар мен ережелердің

қағидаларымен нормаларын түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгерістердің, түзетулердің көптігі;

3)     салық службасын  ұйымдастырудағы   кемшіліктер қызметкерлердің

төмен біліктілігі  мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын  жеткіліксіз білу; тексерулер кезіндегі қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс-қылықтары;

4)      салық   сомаларын  баю   немесе  көлеңкелі  бизнестегі  инвестициялау

мақсатымен  субъектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және т.б.

           «Көлеңкелі экономиканың» орасан зор ауқымы, басқа елдердің банк мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің шын ауқымын, мүлік құнының мөлшерін төмендету жөніндегі табысты күш салулары – мемлекет бақылауынан салық түсімдерінің аса ірі сомаларын шығарады. 

           Кейбір мәліметтер бойынша Қазақстандағы құпия экономика жаалпы ішкі өнімнің 30-40 пайызын құрайтын көрінеді. Құпия экономикадағы жаман жағдай оның салық базасын мемлекеттің қаржы ресурстарын молайту үшін пайдаланылуға мүмкіндік бермейді. 

           «Қосарланған» есеп жүргізудің практикасы қалыптасқан: ресми органдар үшін және кәсіпкерлерді ңменшікті пайдалану үшін біріншісінде қызметтің тек аз болу мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға қажетті, ақиқатты нәтижелер көрсетеді. 

           Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты есептеу және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар жөніндегі әкімшілік қағидалар мен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары анықталған; мысалы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап құжатарын жою немесе жоғалту кезінде, мағлұмдалған табыстың жеке тұтынуға арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық салу объектісін анықтаудың әдістері.           

 

                    Салықтарын мәжбүрлі өндіріп алудың шаралары 

           Салықтарын мәжбүрлі өндіріп  алудың шаралары белгіленген.  Салық төлеушінің белгіленген  мерзімде орындалмаған салықтық  міндеттемесін орындау: 1) төленбеген  салық және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер  сомасына өсімпұл есептеу; 2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру; 3) салық төлеушінің салық берешігі есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдермен қамтамасыз етілуі мүмкін. 

           Өсімпұл сомасы мен салық берешігін  өтеу бойынша салықтық міндеттемені мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу мерзімі күнінен кейінгі күнінен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық банк белгіленген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептеледі. 

           Заңи тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен: салық төлеуші салық есептемесін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін он жұмыс күні ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап отыз жұмыс күні өткеннен кейін салық берешегін өтемеген; салық службасы органының лауазымды адамдарының салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді салықтық тексеруіне, қарауына жол бермеген жағдайларда жүргізіледі. 

           Заңи тұлғаның банк шоттары бойынша шығыс операцияларын  тоқтата тұру туралы шешім шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде салық берешегі өтелмеген жағдайда салық берешігі есебіне мүлікке билік етуді шектеу жүргізіледі. 

           Салық органдары салық төлеушіге  мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қолданғаннан кейін, мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдануға құқылы. Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртәппен: банк шоттарындағы ақшаның есебінен; қолма-қол ақшаның есебінен; дебиторларының шоттарынан; билік ету шектелген мүлкін өткізу есебінен; акциялардың қосымша эмиссияларының мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.

           Алайда аталған шаралардың бәрі  салықтан жалтарынудың проблемаларын  жоймайды. Тек салық службасының органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша есептелінбеген төлемдердің соммасы бюджет кірістерінің үштен бірін құрайды. Салық төлеушілер салық салынатын объектілер мен табыстарды жасырудың аса жетіктелінген әдістерін қолданады. Салық службаларын бұрмаланған мәліметтерді беру жағдайлары жиілеп барады. 

           Салық салудан жалтарынудың әр  алуан әдістері болады. Тура салықтарды  төлеуден жалтарыну көбірек таралынған. Жанама салықтар бойынша оларды  өндіріп алу ерекшелігіне байланысты  жасырыну қиынға түседі. Бірақ тауар ақша операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздер, қосылған құн салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді. 

           Табыстарға салық салыну бойынша  жалтарынудың неғұрлым сипатты  әдісі өндіріс немесе айналыс  шығындарын (шегерімдерді) арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған (көтеріңкі) баға бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алғанына сілтеме жасау, немесе тікелей жалған есеп қисап құжаттардың жасау жолымен өнімнің (жұмыстың, қызмет көрсетудің) өзіндік құнына жазады. Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен жабдықтың және басқа негізгі құралдардың құны көтеріңкіленуі мүмкін.

  Салық салынатын  табысты азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына қалдырылатын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне (өзіндік құнға) жатқызу арқылы қол жетеді. Оларға мыналар жатады: белгіленген нормалардан тыс іссапар шығындары негізгі құралдар сатып алу; нормалардан тыс өкілдік шығындарды төлеу; әр алуан мәдени-ағарту шараларына қатысу жөніндегі шығыстар; салық бойынша жеңілдіктері бар ұйымдармен өнім (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізіліміне жалған келісімшарт жасасу (кейін кем жеткізуге немесе келісімшарттың орындалмауына салынған айыппұлдарды зиянға жатқызу ниеттерімен); материалдық құндылықтардың өндіріске берілген көлеміне қарамастан олардың бүкіл құнын шығындар есебінен шығарып тастау; жеке тұлғалардан тауар-материал құндылықтарын сатып алу және көрсетілген қызметтерге қолма-қол ақша төлеу шығыстарын тексерілуі қиын бастапқы құжаттар бойынша шығындарға жалған кіріктіру; салық заңнамасын бұзағаны үшін салық органдар есептеген айыппұлдарды, өсімпұлдарды есептен шығару. 
 

           Шегерімдер (өзіндік құн) қосылған құнға салынатын салықты шығындарға есептен шығару есебінен көтеріледі. 

           Табысқа салық салудан жалтарынудың  тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен  түскен түсім-ақшаны кемітіп көрсету  және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылық қиын анықталады, өйткені нағыз түсім-ақшаны анықтау үшін тексеріліп отырылған төлеушінің тауарының (қызмет көрсетуінің) қозғалысымен байланыстырылатын (сәйкестірілетін) шоттары мүмкін көптеген баспа-бас айырбаспен өзге де шаруашылық-қаржы операцияларының фактілерін талдау қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларын толық компьютерлендірмеуі бұзушылықты  айқындауға көп уақытты қажет етеді. 

           Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері  халықаралық қаржы-экономикалық  қатынастарында ашылып отыр. Бұл үшін шетелден кең салық жеңілдіктерін беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін «салықтан бас сауғалауы» деп аталатын пайдаланылады. Мұндай елде бизнесті тіркеу алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, девиденттерді салық салудан алып шығуға мүмкіндік жасайды. Мұндай мақсаттарға салқы режимі нашарлайтын немес заңнама бойынша табыстарды мағлұмдамалау міндетті емес оффшорлық, еркін, арнаулы аймақтарда тіркеу арқылы қол жетеді. Мұнда жалған еншілес компаниялар, филиялдар ұйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы төлемдер өтеді және салықты азайту немесе одан толық құтылу мақсатымен салықтық оңтайландыру жүзеге асырылады.

           Салық сомасын төлемеу немесе  азайтып төлеу «салықтық моральдің»  құлдырауын, мемлекеттік органдардың  және мемлекеттің өзінің беделін түсіру жазасыздығын нәтижесін тудырады. Сондықтан салық төлеуден жалтарынуымен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі тиіс. 

Қорытынды 

           Қорытындылай келгенде, салық төлеуден  жалтарыну – салық төлемдерін  толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу объектісін табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті әдейі жасыруы немесе азайтуы. Салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау  төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу,  банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру, салық төлеушінің салық берешігі есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдермен қамтамасыз етілуі мүмкін. Өсімпұл сомасы мен салық берешігін өтеу бойынша салықтық міндеттемені мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Салық төлеушілер салық салынатын объектілер мен табыстарды жасырудың аса жетіктелінген әдістерін қолданады. Салық төлеуден жалтарынуымен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі 

  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                     Қолданылған әдебиеттер: 

 

1.     Найманбаев С.М. Салықтық құқық:  Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005 

2.     Худяков А.И. Налоговые правонарушения.Алматы: Баспа, 1997 

3.     2001 ж. 12 маусымдағы «салық және  бюджетке төленетін басқа да  міндетті төлемдер туралы» ҚР  Кодексі. 

4.     Порохов Е.В. Теория налоговых  объязательств, Алматы: Жеті жарғы, 2001