Қазақстан Республикасы Парламентінің мәртебесі, оның құрылымы

ЖОСПАР  

Кіріспе 2

Негізгі бөлім. 4

1) Қазақстан Республикасы  Парламентінің мәртебесі, оның  құрылымы 4

2) Қазақстан Республикасы  Парламантінің жауапкершілігі 5

3) Парламенттің құзыреті  және оны жүзеге асырудың ұйымдық  нысандары. Заң шығару процессі 8

Қорытынды 15

Қолданылған әдебиеттер 16 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстандағы парламентаризмнің  даму тарихы 

Халықтық демократияны білдіру нысаны ретіндегі өкілді билік қазақстандық қоғамға ежелден  тән.  Ол қалыптасқан саяси жүйеге байланысты өзгеріп отырды. 

Қазіргі Қазақстан  Парламенті бір палаталы өкілді органның –  алғаш рет  Қазақ КСР-інің 1937 жылғы Конституциясы, ал содан  кейін  Қазақ КСР-інің 1978 жылғы  Конституциясы мен Қазақстан  Республикасының 1993 жылғы Конституциясы  негізінде құрылған Жоғарғы Кеңестің  орнына келді.  

Жоғарғы Кеңес өзі  жұмыс істеген кезде он үш рет  сайланды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің  алғашқы сайлауы 1938 жылғы 24 маусымда өткізілді. Сайлау  жалпыға бiрдей, тең және төте сайлау құқығы негiзiнде  жасырын дауыс беру арқылы өткiзiлдi. 

Ол уақытта депутаттар корпусын құру баламасыз негізде  Коммунистік партияның қатаң  бақылауымен жүргізілгенін атап өту керек. Депутаттыққа кандидаттар  партия ұйымдары белгілеген таптық, партиялық, ұлттық, жыныстық-жастық және басқа  да квоталар бойынша іріктелді. Сондықтан  заң шығару органының құрамында  қанша жұмысшы, колхозшы, қызметші, коммунист, комсомол мүшесі, қазақ, орыс, украин, сондай-ақ басқа да ұлт өкілдері, әйелдер, жастар және т.с.с. болатыны сайлау басталмастан бұрын белгілі болатын. Мемлекеттік органдардың жоғары шенеуніктері, партия, комсомол және кәсіподақ  органдарының басшылары атқарып  жүрген қызмет лауазымдарына сәйкес депуттатыққа кандидат болып ұсынылатын. 

Қазақ КСР-інің 1978 жылғы  Конституциясы сайлау жүйесіне аз ғана өзгерістер енгізді. Еліміздің осы  Негізгі заңына сәйкес Қазақ КСР  Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік биліктің жоғары органы болып табылды. Қазақ  КСР-інің Жоғарғы Кеңесі КСРО Конституциясымен және Қазақ КСР Конституциясымен Қазақ КСР жүргізуіне жатқызылған  мәселелердің барлығын шешуге өкілетті болатын. Жоғарғы Кеңестің жұмыс  органы – Қазақ КСР Жоғарғы  Кеңесінің Төралқасы Жоғарғы  Кеңестің сессиялары аралығында қажет  болған жағдайда Қазақ КСР қолданыстағы заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізіп, оларды кейін кезекті сессияның  бекітуіне ұсынатын. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі, қажет деп санаған  жағдайда, кез келген мәселе бойынша  тексеру комиссияларын  және өзге де комиссияларды құратын. Барлық мемлекеттік  және қоғамдық органдар, ұйымдар мен  лауазымды тұлғалар тұрақты және өзге де комиссиялардың талаптарын орындауға, оларға қажетті материалдар мен  құжаттарды беруге міндетті болатын. Қазақ  КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-інің жүргізуіне жатқызылған кез келген мәселені қарап, шешуге уәкілетті еді. 

1990 жылғы наурызда  он екінші сайланған Қазақ  КСР Жоғарғы Кеңесінің сайлауы  өтті.  Бұл әкiмшiл-әмiршiл жүйенің  ықпалы әлі де болса жеткілікті  болып тұрған жағдайдағы республиканың  жоғары заң шығару органының  алғашқы неғұрлым  демократиялық   сайлауы болатын. Сайлау алдындағы  тартысқа 360 депутаттық мандат үшін  екі мыңнан астам үміткер қатысты.  Республикалық қоғамдық ұйымдардан 90 адамның сайланғаны да аталған сайлаудың бір ерекшелігі болып табылады. Бұл сайлау толыққанды саяси партиялар болмаған жағдайда өткенімен, тоталитарлық жүйенің  өзгеру процестеріне бұлжымас сипат берді. 

Он екінші сайланған  Жоғарғы Кеңес Қазақстан парламентаризмінің қалыптасу тарихында ерекше рөл  атқарды. Бұл бірқатар аса маңызды  құқықтық актілердің қабылдануында, мемлекеттің 90-шы жылдардағы саясатын заңнамалық жағынан  қамтамасыз етуде көрініс тапты. 

«Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР  Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 1990 жылғы 24 сәуірдегі Қазақ КСР-інің Заңымен Қазақ КСР Президентінің  қызметі тағайындалып, еліміздің  алғашқы Президенті болып Нұрсұлтан  Әбішұлы Назарбаев сайланды. 

1990 жылғы 25 қазанда  Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі  «Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі  туралы» Декларацияны қабылдады,  онда тұңғыш рет  аумақтың  бөлінбейтіндігі және оған қол  сұғылмайтындығы бекітіліп, еліміз  халықаралық құқық субъектісі  ретінде айқындалды, азаматтық институт, сондай-ақ меншік нысандарының  тең құқылығы енгізілді.  

1991 жылғы тамыз  бен желтоқсандағы оқиғалар –  Мәскеуде іске аспай қалған  бүлік және Беловежск келісімдері  КСРО тарихының соңғы нүктесін  қойып, 1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан  Республикасының Жоғарғы Кеңесі  Қазақстан Республикасының мемлекеттік  тәуелсіздігін жария етті. 

Он екінші сайланған  Жоғарғы Кеңес ымыраға келу жөніндегі  екі жылдық ізденістерден кейін 1993 жылғы 28 қаңтарда Республика егемендігінің  қалыптасуын заң жүзінде аяқтаған  және шынайы конституционализмнің орнығуын жалғастырған Қазақстанның кеңестен кейінгі  алғашқы Конституциясын қабылдады. Соның негізінде республикада ұлттық қауіпсіздікті, азаматтық құқықтар мен бостандықтардың нақты кепілдіктерін, демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруды қамтамасыз етудің  жаңа сапалы кезеңіне көшу басталды. 

1993 жылғы Конституция,  бір партиялық саяси басқарудан, монополиялық экономикалық жүйеден,  тарихи күш көрсету идеологиясынан  бас тартып, Қазақстан қоғамы  дамуының  оң серпіні үшін өріс  ашты.   

Әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономикаға көшудің өтпелі кезеңінде Негізгі Заң Республиканы дүниежүзілік қоғамдастықтағы тәуелсіз мемлекет ретінде заңдастырды.  1993 жылғы Конституция Қазақстан  өзін қазіргі заманғы өркениеттің  құрамдас бөлігі ретінде білдіреді, ол тату көршілік пен көптарапты әрі өзара тиімді ынтымақтастықты қалайды, жалпы адамзаттық құндылықтардың жолын ұстанады деп жария етті.   

Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясында, бұрынғысындағыдай, Жоғарғы Кеңеске өте көп өкілдік  берілді, бұл биліктің бөліну принципін  жүзеге асыру мен тежемелік әрі  тепе-теңдік жүйесін құруды қиындатып  жіберді. Реформалардың одан әрі  жүргізілуі республикалық билік  органдарының, бірінші кезекте,  өкілді органдардың тиімсіздігін анықтады, өйткені олар жедел өзгеріп жатқан оқиғаларға шұғыл түрде әсер ете  алмады және осыған орай баламалы шешімдер қабылдауға дәрменсіз болды. Он екінші сайланған Жоғарғы Кеңестің тұрақты  негізде істеген жекелеген органдарының жұмыс нәтижелері де кәсіби Парламент  құрудың қажеттігін дәлелдеді. Тежемелілік  пен тепе-теңдік тетіктерінің жұмыс  істемеуі Жоғарғы Кеңеске Үкіметтің  қызметіне араласуына немесе оны  ауыстыруға дейін баруына мүмкіндік  берді, бұл республиканың өкілді органының қызметін мерзімінен бұрын  тоқтатуға әкеп соқты.   

Он екінші сайланған  Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуы  биліктің жергілікті өкілді органдарының өкілеттіктерін   тоқтатуынан  басталды. Алдымен Алматы қаласының  Алатау аудандық Кеңесі, ал содан кейін  республиканың аудандық және облыстық Кеңестері бірінен соң бірі өз сессияларында өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату туралы шешім қабылдады. Бұған қоса, 43 халық депутаты өкілеттіктерін тоқтатқаны туралы мәлімдеме жасап, әріптестерін өздерінің жолына түсуге шақырды.  Он екінші сайланған Қазақстан  Республикасы Жоғарғы Кеңесі 11-сессиясының  жұмысы аяқталар қарсаңында жергілікті Кеңестердің төрттен бірінен  астамы өз жұмысын тоқтатты. Осындай  жағдайда халық қалаулылары Парламент  қабырғасында өткізген ұзақ пікірсайыстардан кейін Сайлау туралы кодекс, Республика Президентi мен жергiлiктi әкiмдерге уақытша қосымша өкiлеттiктер беру туралы заң және Жоғарғы Кеңестің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату  туралы заң қабылдады. Республиканың  жоғары өкілді органының соңғы екі  заңнамалық актіні қабылдауының маңызы іс жүзінде Конституцияға түзетулер  енгізумен бірдей болды. 

1994 жылғы 7 наурызда  өткен сайлау республикада көп  партиялылықтың қалыптасуына ықпал  етті. Сайлауға сайлаушылардың 73,84 проценті  қатысты. Небары 135 бір мандатты  округтер бойынша 910 адам ұсынылып, тіркеу шарттарына 692 адам лайық  болды, орташа алғанда – 5 үміткер  бір депутаттық мандат үшін  күресті. 

Уақытша регламентке  сәйкес партиялар өкілдіктері негізінде  Жоғарғы Кеңесте мынадай фракциялар құрылды: Қазақстан Халық Бірлігі  Одағы (ҚХБО – 32 адам), Қазақстан Халық  Конгресі партиясы (ҚХК – 22 адам), Социалистік  партия (12 адам) және Кәсіподақтар федерациясы (12 адам), сондай-ақ, негізінен кәсіби белгісі бойынша қалыптасқан 14 депутаттық топ болды. Қазақстан тарихында  тұңғыш рет саяси партиялар мен  қозғалыстар биліктің нақты тұтқаларына  қол жеткізіп, мемлекеттік бағдарламалардың қалыптасуына және қабылдануына ықпал  ету мүмкіндігін алды. 

1994-1995 жылдар кезеңі  қазақстандық парламентаризмнің  қалыптасуындағы төтенше маңызды  кезең болып табылады. 1994 жылғы  сәуір – 1995 жылғы наурыз аралығында  жұмыс істеген он үшінші сайланған  Жоғарғы Кеңес депутаттар тұрақты  негізде жұмыс істеген Қазақстанның  тұңғыш кәсіби парламенті болды. 

Алайда он үшінші сайланған Жоғарғы Кеңестің тағдыры  өте қиындау болып шықты. Ол өз құқығына билік тармақтарын бөлу тетігі логикалық тұрғыдан аяқталуға  дейін жеткізілмеген, биліктің тежемелілігі мен тепе-теңдік жүйесі нақты мазмұнмен  толықтырылмаған, Жоғарғы Кеңестің, Президенттің және Үкіметтің мәртебесі  аяғына дейін айқындалмаған мемлекеттік  құрылыстың ең бір күрделі кезеңінде  кіріскен еді. 

Сонымен бірге он үшінші сайланған Жоғарғы Кеңестің Қазақстанда парламентаризмнің  одан әрі дамуына алғышарттар  негізін салғанын мойындаған жөн.  Он үшінші сайланған Жоғарғы Кеңестің Төрағасы Ә. Кекілбаев: «Кәсіби Парламенттің құрылуын, абзалы, ешбір қиналыссыз биылғы жылдың қоғамдық-саяси өміріндегі ең бір ірі оқиға деп атауға болатын шығар. Оның жұмысының басталуы жаңа мемлекеттілік пен демократияның  қаз тұруындағы елеулі кезеңдердің  бірі ретінде Қазақстанның тарихи күнтізбесіне кіретіні шүбәсіз... Кәсіби Парламент  бізде ешқашан болған емес және біз  сынап көрулер және қателіктер әдісімен жұмыс істеуге мәжбүр болдық... Жаңа мәртебе иеленген Жоғарғы Кеңес  өкілеттіктерінің айқындалуы біртіндеп  жүріп жатыр». 

Он үшінші сайланған  Жоғарғы Кеңес бір жылдан сәл  азырақ жұмыс істеп, заңсыз деп танылды, өйткені Конституциялық сот сайлау заңнамасының кейбір нормалары Конституцияға  сәйкес келмейді деп таныды, депутаттарды сайлау соған сәйкес жүргізілген  еді. 

Ескі және жаңа саяси  құрылыстың өзіндік тұрғыда ымыраға  келуінің, ғасырлар бойы құрылған батыс  демократиясының үлгісін кеңестен кейінгі кеңістікте енгізуге тырысудың  көрінісі болған 1993 жылғы Қазақстан  Республикасының Конституциясы  әуелбастан-ақ қайшылыққа толы еді. 

1995 жылғы 30 тамызда  жүргізілген референдумның нәтижесінде  бұрынғы мемлекеттік құрылыстың  кемшіліктерін жойған Қазақстан  Республикасының жаңа Конституциясы  қабылданды.  

Жаңа Конституцияның жобасы жұртшылық арасында кеңінен  талқыланды. Азаматтар 30 мыңға жуық ұсыныстар енгізді, ал Қазақстан  Республикасы Президентінің басшылығымен құрылған арнаулы сарапшылық-консультациялық  кеңес оларды зерделеді. Мәтінді  пысықтау кезінде мыңнан астам түзету ескерілді, осының нәтижесінде Конституция  жобасының 99 бабының 55-і елеулі өзгерістерге ұшырады. 

1995 жылғы 30 тамызда  референдумға қатысқан халықтың 81,9 проценті жаңа Негізгі Заңды  қабылдауды жақтады. 

Республика Конституциясы  заң шығарушы, атқарушы және сот  тармақтарының тұрақтылығын, тиімді жұмыс істеуін және өзара іс-қимылын  қамтамасыз ететін билікті бөлу принципін  жай ғана жариялап қойған жоқ –  онда тежемелілік пен тепе-теңдіктің  нақты жүйесі баянды етілді. Негізгі  Заң адамның жоғары құндылықтары ретінде оның өмірін, құқықтары мен  бостандықтарын бекітті. 

Мемлекеттік билікті  бөлудің принциптері оның бірлігіне  қайшы келмейді, оның тармақтарының  келісілген өзара іс-қимылын, бүкіл  биліктің олардың біреуінде толық  шоғырлану мүмкіндігі болмауын көздейді. Бірыңғай мемлекеттік билік тармақтарының  диалектикалық өзара іс-қимылы осыдан көрінеді. Ал биліктің тежемелілігі мен  тепе-теңдік тетігі елдегі саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге ықпал етеді.  

Қазақстанды президенттік республика деп жариялаған 1995 жылғы  Конституция, сондай-ақ «Қазақстан Республикасының  Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы», «Қазақстан Республикасының  Үкіметі туралы», «Сот жүйесі және судьялардың  мәртебесі туралы»  Конституциялық заңдар биліктің әрбір тармағының мәртебесі  мен функциясын реттеді. 

1995 жылғы Қазақстан  Республикасының Конституциясында  Парламенттің заң шығару функциясын  жүзеге асыратын Республиканың  жоғары өкілді органы болып  табылатыны бекітілген. 

Парламент тұрақты  негiзде жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен тұрады.