Шоқан Уалиханов

Біздің агенттің... Қашғарда болғандығы және оның Шығыс Түркістан немесе Кіші Бұхария туралы жинаған қызықты  мәліметтері туралы хабар Е. П. Ковалевскийдің граф Блудовпен жақын таныстығы  болғандықтан, Петербордың жоғарғы  қауымына да жетті. Бұл сыбыстың, әсіресе, Үндістаннан Қашғарға жіберілген ағылшын  агенті Адольф Шлагинтвейттің Қашқарда қазаға ұшырауы Сыртқы істер министрлігінде белгілі болғандықтан да әсері еселене түсті. 1859 жылдың қара күзіне дейін Шоқан Омбыда болып, сапары жайлы есебін жазды. Ол есебін тез аяқтап, шана жолы ашылысымен Петербоға барып, өте бай және аса құнды ғылыми материалдарын қорытып, өңдеу үшін, тез жетуге асық болды. Тамыздың аяғында оған Тверь қаласына қайтып бара жатқан Ф. М. Достоевский жолықты. Шоқан өзін Петерборда келуін талап етіп отырғандарын, енді бір айдан соң жолға шығатынын айтты.  Ш. Уәлихановтың Қашғар экспедициясының нәтижелелері өте маңызды болды. Олар ғалымдардың орасан зор қызығушылығын туғызды. Шоқан Қашғардан «Тазкирян Сұлтан Сутуқ Боғра хан» (Сұтұқ Бұғрахан тарихы), «Тазкирян Туғлуқ Темір хан» (Туғлуқ Темір хан тарихы), «Тазкирян Ходжаган» (Қожалар тарихы), «Абумүслим Маурузи» және басқа да сирек кездесетін шығыс қолжазбаларын, сонымен қатар, тау жыныстарының коллекциясын, нефрит үлгілерін, гербарий, нумизматика ескерткіштерін және т. б. алып келді. Ш. Уәлиханов жинақтаған бай материалдардың ішінде оның Шығыс Түркістан халқы мен олардың кәсібін бейнелейтін қарындашпен салған суреттері үлкен орын алады. Уәлиханов сапарының ең басты нәтижесі «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-Лу (Кіші Бұхара) провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы туралы» атты үлкен еңбегі болды. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихы мен географиясына, әлеуметтік құрылысына арналған, Ш. Уәлиханов заманындағы ғылым жетістіктеріне орайластыра жазылған алғашқы ғылыми еңбек еді. Жаңа материалдарды қамту және оларды терең талдау жағынан оның еңбегі отандық ғылымға қосылған үлкен үлес болды. Ол күні бүгінге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Бұл тамаша еңбекте жас ғалымның жан-жақты терең білімі, асқан дарындылығы, көреген ақылдылығы айқын көрінеді, бұл еңбектің таза әдеби сапасы  жақсы әсер қалдырады - көркем тілі, нәзік юмор, қызықтылығы. Ш. Уәлихановтың бұл еңбегінің іс жүзінде қолданылуының да үлкен маңызы болды. Уәлихановтың замандастары - ғалымдар, жазушылар мен әскери мамандар Ш. Уәлихановтың Қашғарды зерттеуін жоғары бағалап, оны «шын мәнісіндегі географиялық жаңалық, үкімет әрі ғылым үшін аса пайдалы», «осы кезге дейін басшылыққа алып келген еуропалық географ-ғалымдар мен шығыстанушылардың кемшіліктерін» толықтыратын еңбек деп санады. Уәлихановтың есебі кейіннен Қашғарда сауда факторияларын орнатуда, сондай-ақ, Ресейдің Батыс Қытаймен сауда және мәдени байланысын орнықтыруда пайдаланылды. Саяхатшы-ғалымға еңбегі үшін штабс-ротмистр атағы беріліп, орденмен марапатталды, ақшалай сыйлық берілді. Ш. Уәлихановтың ұсынысы бойынша, Қашғар саяхатына қатысқан адал серіктері, барлығы 23 адам марапатталды. Керуенбасы Мұсабай мен Семей көпесі Бұқаш, полковник К. К. Гутковский және басқалары да марапатқа ие болды. Ш. Уәлиханов Петерборға 1859 жылдың күзінде келді. Орыс ғалымдары оны батыл саяхатшы, тамаша зерттеуші, Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өмірін терең білетін адам ретінде қарсы алды. Орта   Азия  мәселелері бойынша беделдігімен танылған Ш. Уәли-ханов Сыртқы істер министрлігі жағынан да, Бас штаб жағынан да айрықшы ықыласқа ие болды. Екі мекеме де П. П. Семенов Тянь-Шаньскийдің Ш. Уәлихановты ғылыми жұмыспен айналысуы үшін Петерборда қалдыру туралы айтқан пікірін қолдап, мәселені үкіметтің алдына қойды. Е. П. Ковалевский 1860 жылы 3 сәуірде Әскери министрдің атына жазған хатында: «штабс-ротмистр Уәлихановты Сыртқы істер министрлігінен алатын ақысына қоса, әскери ведомоствоның қаражатынан шеніне қарай берілетін сыйақысын сақтай отырып, Азия департаментіне қызметке тіркеуді» сұрайды. Е. П. Ковальский қажет болған жағдайда «штабс-ротмистр Уәлихановқа Әскери министрлік алдағы Қоқанға қарсы экспедицияға байланысты тапсырма беруге» болады, Сыртқы істер министрлігі оны іссапарға жіберуге ешқандай қарсы емес», - деп жазды. Сыртқы істер министрі А. М. Горчаков Ш. Уәлихановты әскери министрліктен Азия департаментіне ауыстыру жөнінде Александр II -ге өтініш жасап, Шоқанға мынандай мінездеме береді: «Өткен жылы Қашғарға сапар шегіп, Орта Азияның Шығыс бөлімін зерттеп қайтқан және түркі тілінің бірнеше диалектісін жетік білетін штабс-ротмистр Уәлиханов өзінің арнайы мәліметтерімен Азия департаментіне пайда келтіруі мүмкін. Сондықтан, Әскери министрмен алдын-ала келісім бойынша Уәлихановты аталған департаменттің қарамағына алуды ұсынар едім. Ш. Уәлихановты Азия департаментіне ауыстыру туралы бұйрықты Александр II 1860 жылы 15 маусымда бекітеді. Онда былай делінген: «Атты әскер штабс ротмистрі сұлтан Шоқан Уәлиханов атты әскер құрамында да қалдырыла отырып, Азия департаментіне ауыстырып қызметке алынсын». Ш. Уәлихановтың Азия департаментінде болған уақыты өміріндегі ең жарқын кезеңдердің бірі болды. Ол туралы ерекше іс сақталған және ол құжаттар Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның Ресейге қосылуы кезеңінде Ш. Уәлихановтың маңызды рөл атқарғанын көрсетеді. Ш. Уәлиханов Петерборға Тянь-Шань таулары мен Шығыс Түркістанға жасаған саяхаты барысында жинақтаған қызықты мәліметтерге бай зор білім қорымен келді. Бұл мәліметтер Ш. Уәлихановтың Петерборда көрнекті орыс ғалымдарымен, жазушыларымен болған ғылыми әңгімелердің тақырыбы болды. Петербор туралы Шоқан Омбыда жүргенде жер аударылған С. Ф. Дуровтан көп естіген еді. С. Ф. Дуров революционер демократ, патша үкіметіне қарсы күрескер еді. Ол 1849 жылы 23 сәуір күні петрашевші 35 адам - негізгі топпен бірге тұтқындалды. Петропавл бекінісінде сегіз ай қамауда отырғаннан кейін, Әскери сот С. Ф. Дуровты ату жазасына бұйырды, кейін ол үкім жер аударуға өзгертілді. Қол аяғы кісендеулі С. Ф. Дуров Ф. М. Достоевскиймен бірге Тобылға этаппен айдалып, содан кейін 1850 жылы 23 қаңтарда Омбының каторгалық түрмесіне қамалды. Онда жағдай жан төзгісіз болды. С. Ф. Дуров түрмеден денсаулығы мүлдем нашарлап шықты. Каторга мерзімі аяқталғаннан кейін, 1854 жылы 11 қаңтар күні Петропавл қаласындағы шептік үшінші Сібір батальонының әскери түзету қызметіне қатардағы жауынгер есебінде жіберілді. Бірақ денсаулығына байланысты С. Ф. Дуров әскери қызмет атқаруға жарамады. Оған азаматтық қызметке тұруға рұқсат беріліп, «Сібір қазақтарының облыстық басқармасына төртінші разрядтағы кеңсе қызметкері» етіп тағайындалды. Сонымен қатар, Николай I-нің нұсқауы бойынша, С. Ф. Дуровтың сыртынан «қатал жасырын бақылау қойылып, оның үстінен сол маңдағы басшылық қадағалап отыратын» болды. Басшылықтың қатарында - Сібір қазақтарының әскери губернаторы фон Фридрихс те бар. Облыстық басқармада қызмет істей жүріп, С. Ф. Дуров адамдарға деген ізгілік қарым-қатынасымен, адалдығымен, еңбексүйгіштігімен және іскерлігімен өзіне назар аудартты, К. К. Гутковский мен Ш. Уәлихановтың талабы бойынша, кешікпей үшінші разрядты кеңсе қызметкеріне ауыстырылды. Облыстық басқармада қызмет істеу С. Ф. Дуровқа қырға шығып, қазақ халқының өмірімен танысуына мүмкіндік берді. 1855 және 1856 жылдары оған «денсаулығын түзету үшін» Көкшетау округінде тұруға рұқсат етілді. Бірақ мұнда да ол «жасырын полиция бақылауына» алынды. Генерал Фридрихстың нұсқауы бойынша, Көкшетау округтік приказы ай сайын С. Ф. Дуровтың жүріс-тұрысын хабарлап отыруға тиіс болды. 1856 жылы 26 тамыз күні С. Ф. Дуровқа «Сібірден қайтып, Петербор мен Мәскеуден басқа, империяның қалаған жеріне тұруына рұқсат етілді». Алайда оны Батыс Сібірде тағы бір жыл ұстады. Тек 1857 жылы, тамыз айының соңында ол Омбыны тастап, Одессаға қоныс тепті. Ш. Уәлиханов пен С. Ф. Дуровтың достық қарым-қатынасы Сергей Федорович Омбы бекінісінің абақтысынан босап шығысымен басталды. Бұрын Ш. Уәлиханов ол туралы К. К. Гутковский арқылы естіп, оның тағдырына жаны ашып, ниеттес екенін білдіріп, онымен кездесудің сәтін іздеп жүрді. 1854 жылдың көктемінен достардың әрдайым кездесетін жері Капустиндердің үйі мен Ш. Уәлихановтың пәтері болды. Кездесулер кезінде жан толқытар әңгімелер ортаға салынып, елдің сол кездегі барлық алдыңғы қатарлы адамдарды толғандыратын әлеуметтік саяси өмірінің ең көкейкесті мәселелері талқыланатын. С. Ф. Дуров пен Ш. Уәлихановтың қөзқарастарында көп нәрсе ортақ болып шықты.Шоқан С. Ф. Дуровпен бірге Омбы бекінісінде каторга мерзімін өтеп жүрген орыс жазушысы Ф. М. Достоевскиймен жақын таныс болды. Шоқан Ф. М. Достоевский туралы Капустиндер мен Гутковскийлер үйінде көп естіген. А. Е. Врангельдің айтуынша, Шоқан Ф. М. Достоевскиймен алғаш 1854 жылы Омбыда, Достоевский жиі барып тұратын Ивановтар үйінде танысады. Бұл кездесу екеуінің қөзқарастарының жақындығын, мүдделерінің бір екендігін танытты, сөйтіп олар жақын дос болып кетті. Өзі «өлі үй» деп атаған Омбының каторгалық түрмесінде отырып және одан шыққаннан кейін де Ф. М. Достоевский петрашевшілер тобында қалыптасқан алдыңғы қатарлы көзқарастарынан бас тартпады. Шоқанмен әңгімесінде, оған жазған хаттарында да ол өзін үлкен прогресшіл, ойшыл, Ресейдегі тозығы жеткен помещиктік құрылыстың кемістіктерін әшкерелеуші етіп көрсетті. Шоқан  жазушының жақын достарының бірі болған кезде 19 жаста еді. Шоқанның Ивановтар үйіндегі таныстықтан басталған Ф. М. Достоевскиймен достық қатынасы Семей пен Петербордағы кездесулермен жалғасып, алты жыл (1856-1862 жж.) хат жазысуға созылды. 1854 жылдың көктемінде патша үкіметі Ф. М. Достоевскийді облыс орталығынан алыстатып, шалғайға жіберу қажет деп тапты. Ол Семейге, Сібірдің шептік казак әскерлерінің 7-ші батальонына мерзімсіз уақытқа солдаттық қызметке жіберілді. 1856-1858 жылдары елге шыққан сапарларында Ш. Уәлиханов Ф. М. Достоевскийге міндетті түрде соғып, саяси және философиялық тақырыптарда әңгімелесіп жүрді. Шоқанның Ф. М. Достоевскиймен Семейде кездесуі оның өміріндегі аса бір жарқын беттер болды. Бұл кездесу осы күнге дейін сақталған фотосуретте бейнеленген. «Соңғы кезде бізге келіп-кетіп жүрген аз ғана адамдардың ішінен, - деп жазады А. Е. Врангель, - Ф. М. Достоевскиймен көрісу үшін өте сүйкімді жас қырғыз офицері, Омбы кадет корпусында тәрбиеленген Мұхаммед Ханафия Уәлихановтың жолай соғып кеткені есімде... Ол Ф. М. Достоевскиймен Омбыда, Ивановтардың үйінде танысып, оны өте жақсы көрді». Ф. М. Достоевский қазақ ауылының өмірін жақсы білді. Попов, А. Е. Врангель мен М. М. Хоментовский секілді сол кезде жауапты қызметте жүрген адамдарға жақындығын пайдаланып, Ф. М. Достоевский Ш. Уәлиханов және А. Е. Врангельмен бірге қазақ ауылдарын аралап, археологиялық зерттеу жүргізу үшін Арқатқа, Шыңғыс және Тарбағатай тауларына бара алды. Қазақ халқының өмірі Ш. Уәлиханов пен Ф. М. Достоевский әңгімелерінің жаңа қызықты тақырыбы болды. Семейдегі кездесуден кейін олар көпке дейін ажырап қалды. Үлкен қоғамдық тарихи мүддені аңғартатын екі бауырлас халықтың тамаша өкілдерінің жақын идеялық қарым-қатынасының үлгісі саналатын хаттар ғана оларды өзара байланыстырды және Ш. Уәлихановтың хаттарында оның қоғамдық көзқарастары, орыс халқына, орыс мәдениетіне деген оның сүйіспеншілігі көрініс тапты. Атақты орыс жазушысы уақытша Барнаулға кеткеннен соң, Семейден шыққан Ш. Уәлиханов Ф. М. Достоевскийге былай деп жазды: «Өзіңіз кеткеннен кейін мен Сіздің қалаңызда тек бір қонып, келесі күні ертемен жолға шықтым. Бұл кеш мен үшін өте көңілсіз болды. Өзіме жақын адамдардан ажырау және өзіме жақсы ниет білдірген адамдармен айырылысу маған өте ауыр тиді. Сізбен бірге Семейде өткізген аз ғана күн маған сондай ыстық, ендігі менің бар ойым - сізбен тағы да кездесу. Мен адамның сезімдері мен жай-күйі туралы жазуға шебер емеспін, бірақ оның қажеті де жоқ қой деймін: менің Сізге қандай берілгенімді және Сізді қалай жақсы көретінімді, әрине, білесіз». Ф. М. Достоевский жауап ретінде Ш. Уәлихановқа шын жүрегінен шыққан жылы сөздермен былай деп жауап қайырды: «Мейірбан досым менің, Сіздің хатыңызды маған Александр Николаевич табыс етті. Сіз мені жақсы көрем деп жазыпсыз. Ал мен Сізге қысылмай-ақ тура айтайын - мен Сізге ғашық болып қалдым. Мен еш уақытта да және ешкімге де, тіпті, туған бауырыма да, тап Сізге көңілім түскендей жақындықты сезген емеспін... Бұл жерде көп нәрсені айтуға болар еді, бірақ Сізді несіне мақтай берем! Сіз менің ақ ниетіме дәлелсіз-ақ сенетін шығарсыз, қымбатты Уәли хан, бұл туралы 10 кітап жазсаң да, ештеңе жаза алмайсың. Сезім мен құштарлық дегенді түсіндіруге болмайды... Сізбен күймеде тұрып қош айтысқанда, бәріміз күні бойы көңілсіз болдық. Сізді бүкіл жол бойы еске алдық». Ф. М. Достоевский хатында Шоқанға пайдалы кеңес беріп, оны туған халқына қызмет етуге шақырады, өзінің күшін публицистика саласында байқап көруді ұсынады. Ол: «Қолға алған ісіңізді тастай көрмеңіз, - деп жазады. - Сіздің материалдарыңыз өте көп. Дала туралы мақала жазыңыз... Сіз өз тағдырыңызды Отаныңызға өте пайдалы болатындай бағыштауыңызға болар еді. Мысалы, даланың не екенін, оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысы бар екенін Ресей халқына түсіндіру ұлы мақсат, қасиетті іс емес пе?.. Еуропаша толық білім алған тұңғыш қырғыз екеніңізді есіңізге алыңыз. Оның үстіне тағдыр Сізді абзал адам етіп жаратқан. Артта қалуға болмайды, болмайды», - деп жазды. Ф. М. Достоевский бұл жалынды сөздерімен халық ағарту майданында белсенді қимылдауға жігерлендірді. Әрі қарай Ф. М. Достоевский: «Мен сізді жақсы көретінім сондай, Сіз және Сіздің тағдырыңыз туралы ойланам. Әрине, қиялдарымда Сіздің тағдырыңызды ойластырып, әлпештеймін. Бірақ сол қиялдарымның ішінде бір шындық бар, ол - Сіздің өз еліңізден еуропалық білімге тұңғыш қол жеткен адам екеніңіз. Осының бір өзі ғажайып нәрсе және соны ұғынудың өзі Сізге міндет жүктейді... Қош болыңыз, қымбаттым, өзіңізді құшақтауыма, 10 қайтара сүюіме рұқсат етіңіз», - деп жазады. Ф.М. Достоевский бұдан кейін де Ш. Уәлихановтың ғылыми табыстарын қадағалап, оның одан арғы тағдырына шын мәнінде мүдделік танытып жүрді. Ф. М. Достоевский А. Е. Врангельге Тверьден жазған хатында: «Уәлиханов өте сүйкімді, өте тамаша адам. Шамасы, қазір ол Петерборда болса керек? Мен сізге ол туралы жаздым ғой деймін? Ол - Географиялық қоғамның мүшесі. Уақытыңыз болса, Уәлиханов жайлы сұрастырып, біліңіз. Мен оны өте жақсы көремін және оның хал-жайын білуге өте құштармын». Ш. Уәлиханов пен Ф. М. Достоевскийдің достық қарым-қатынастары көп жылға жалғасты. Олардың байланысы Петерборда да үзілмеді (1860 ж.). 1861 жылғы реформадан кейін мистицизмге салынып, самодержавиеге қарсы күрестен бойын аулақ сала бастаған жазушының қызметі мен көзқарастарына Шоқан сын көзбен қарай бастады. А. Н. Майковке жазған хатында Шоқан былай дейді: «Енді Сіздер туралы, Петербор жайлы, менің петерборлық достарым жайында айтайық! Достоевскийлер не істеп жүр? Олар сирек жазатын болды, бірақ оған өзім де кінәлімін, өйткені сирек жауап қайтарамын. Журналдарының жағдайы қалай? «Жалғасы бар» деулеріне қарағанда, жақсы болу керек. Өз арамызда айтқанда, мен солардың негізін, халықшылдығын жөнді ұқпаймын, біресе славяншылдықтың иісі аңқиды, біресе шектен асқан батысшылдықтың иісі шығады. Бітісу байқалмайды немесе бітісу қолдарынан келмей жүр. Менің ойымша, екінің бірі, не батыс үлгісімен түбірінен қайта құру керек, не ескіден айырылмай, тіпті ескі сенімнің өзін де пайдалану керек. Қытайлар секілді «ортаны ұстану» енді жарамайды». Ф. М. Достоевский қазақ досын өмір бойы еске алып жүрді. Шоқан Уәлихановтан алған заттарының бәрі кейіннен ол үшін ең қымбат естелік болып қалды. 1866 жылы Шоқан қайтыс болғаннан кейін Ф. М. Достоевский бірде әйелі А. Г. Достоевскаяға: «Мына үлкен палисандр жәшікті көрдіңіз бе? Бұл - менің сібірлік досым Шоқан Уәлихановтың сыйлығы, сондықтан ол маған өте қымбат. Мен қолжазбаларымды, хаттарым мен қымбат естеліктерімді осында сақтаймын», - деген. Ш. Уәлихановтың Петерборда болған жылдары - өмірінің жарқын беттерінің бірі. Өзінің әрбір табысты қадамын қадағалап жүрген орыстың алдыңғы қатарлы зиялыларымен араласа жүріп, Ш. Уәлиханов осы жылдары әдеттен тыс ерекше таланты мен білімдарлығын таныта алды. Сол кездегі баспасөз беттерінде оның астанаға келуі туралы мақалалар жарияланып тұратын. XIX ғасырдың орта шеніндегі ірі ғалымдардың бірі П. И. Небольсин Шоқан туралы: «Петерборда қырғыздар аз, бес-алты адам бола қояр ма екен? Олар жалпыеуропалық әскери киім киіп жүреді, тек бір адамнан басқасы ғана бұл адам өзінің бар екендігі туралы ерекше ештеңе байқатпайды. Ол біреу - өте жас, кавалерия офицері, сұлтан Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов» - деп жазды. «Мен Уәлихановпен Петерборда жақын таныстым және бірнеше өте тартымды кешті бірге өткіздім, - дейді Л. Н. Плотников, - оның қабілеттілігі мен біліміне олар (Мұхаммед Қали Тәукин және Бабажанов) түгіл, біз Небольсин мырза екеуміз де тең келмеспіз». Ш. Уәлихановтың қызметі Петерборда қайнап жатқан және жан-жақты болды. Ол бірнеше мекемеде қызмет істеді: Бас штабтың Әскери-ғылыми комитетінде, Азия департаменті мен Географиялық қоғамда және сонымен бірге универсиетте лекция тыңдады. Әскери ғылыми комитеттің тапсыруымен ол Орта Азия мен Шығыс Түркістан картасын жасады. Оның редакциясымен «Балқаш көлі мен Алатау жоталары аралығының картасы», «Іле өлкесінің батыс бөлімін рекогносировкалау» (1856 ж.), «Құлжа қаласының сызбасы», «Ыстықкөл экспедициясының нәтижелері туралы есепке қосымша карта» (1856 ж.), «Қытай империясының Батыс өлкесінің картасы» және т. б. жасалды. Ол әрқилы тілдердегі ескі карталарды зейін сала зерттеді. «Шоқан Уәлихановты мен Петерборда офицер кезінде ұшырастырдым, - деп есіне алады Н. М. Ядринцев, - бұл оның даңқы шығып тұрған кез еді. Мен оның Шығыстың көне заманғы жазбаларымен және карталарымен жұмыс істеп отырған үстіне тап болушы едім». Географиялық қоғамда ол К. Риттердің еңбектерін баспаға дайындау ісіне қатысып, Қазақстан мен Орта Азияның географиясы мен этнографиясы жөніндегі материалдарды құрастырып, Шығыс Түркістан және Тянь-Шань және Қырғызстан жайлы қоғам мүшелеріне дәріс оқыды. Оның дәрістері қызықты, әрі тартымды болды, кейбір дәрістері қысқартылып газеттерге де басылып тұрды. Петерборда Шоқан ылғи да көптеген көрнекті орыс ғалымдарымен және әдебиетшілермен араласа жүріп, олармен достық қарым-қатынас орнықтырды. Ол Географиялық қоғамның вице-президенті П. П. Семенов Тянь-Шаньскиймен әрдайым достық қатынаста болып, қызмет бабымен араласып тұрды. Көп реттегі онымен болған әңгімелері Шоқанның ғылыми көкжиегін кеңейтуге ықпал етті және оның жұмысын айтарлықтай Қазақстан мен Орта Азияны зерттеу саласына бағыттады. Ш. Уәлиханов кадет корпусында оқып жүргеннің өзінде, университеттік білім туралы армандайтын. «Шоқан Потанинмен әңгімелесе жүріп, - деп жазады академик В. А. Обручев, - саяхатқа дайын болу үшін, олар Петерборға барып, университетке түсу керектігі жөнінде жиі айтатын». Ш. Уәлиханов Петерборда тұрған кезінде бұл арманы орындалуға жақын еді. Ол университетке жиі келіп, әрдайым П. П. Семенов Тянь-Шаньскиймен дәрістер туралы пікір бөлісетін. «Жаңа қалыптаса бастаған ең жас, талантты әрі жандары таза жергілікті қайраткерлер білім аңсаған Г. Н. Потанин мен Ш. Уәлиханов сияқтылар Петербор университетін бітіріп, жоғары білім алуға ұмтылды», - деп жазды П. П. Семенов Тянь-Шаньский. Петерборға келместен бұрын Ш. Уәлиханов шығыс факультетінде лекция тыңдамақшы болып жүрді. Бірақ ол жерде Ш. Уәлихановты бәрінен бұрын көп қызықтырған тарих, философия және қоғамдық даму тарихы курстары оқытылмады. Сондықтан ол университеттің тарих және филология факультетінің дәрістеріне қатысып , шет тілдерді оқып-үйренуін жал-ғастыра берді. Сонымен қатар, Ш. Уәлиханов өзінің еңбектерін Географиялық қоғамның басылымдарында жариялау үшін дайындайды. Оған мұнда да П. П. Семенов Тянь-Шаньский үлкен жәрдем көрсетті. «Мен Гасфортқа оның генерал губернатордың қол астындағы қызметте қала жүріп, қазақ даласы жөніндегі жинақтап қойған тамаша этнографиялық және тарихи материалдарын өңдеу үшін Петерборға ұзақ уақытқа келуіне мүмкіндік беруін өтіндім. Сонымен қатар, Ш. Уәлихановқа Географиялық қоғам үлкен қамқорлық істеп, жәрдем көрсетеді деп уәде еттім», - деп жазды Ш. Уәлиханов туралы орыс ғалымы мемуарларында. Шоқан орыстың шығыстанушы-ғалымдары-мен, бәрінен бұрын «Орыс географиялық қоғамы жазбаларының» редакторы, профессор А. Н. Бекетовпен тығыз қарым-қатынас орнатты. Азия департаментінде ол Е. П. Ковалевский, Ф. Р. Остен-Сакен, Петербор университетінің профессоры, Құлжадағы бұрынғы елші И. И. Захаровпен араласты. Ол И. И. Захаровпен бірге Азия департаменті жанындағы ғылыми жұмыстарға арналған жоғары мектепте жұмыс істеп, сол арада Орта Азияға баратын адамдарға түркі тілдерінен сабақ берді. Ш. Уәлихановтың пәтерінде шығыстанушы В. В. Григорьев, В. П. Васильев, В. В. Вельяминов-Зернов және т. б. жиі болып тұрды. Ш. Уәлихановтың Петербордағы өмірінің жарқын шақтарының бірін оның орыс жазушыларымен достық қарым-қатынасы құрайды. Әдетте ол Ф. М. Достоевскийдің үйінде жиі болып, оның үй-ішімен, бауыры М. М. Достоевскиймен, сонымен бірге, ақын А. Н. Майков пен Я. П. Полонскиймен, сыншы Страховпен және т. б танысты. Оның Н. Г. Чернышевскиймен ниеттес ағайынды Курочкиндермен достығының маңызы зор болды. В. Г. Баскаковтың зерттеулеріне қарағанда «Н. С. Курочкин 1861 жылы күзде Чернышевскиймен тығыз байланыс жасап, сол уақыттан бастап, пәтерінде жиі болған. Екеуі де Добролюбовты жерлеуге қатысты, шахмат клубында кездесіп тұрды». В. С. Курочкин «Чернышевскийдің пәтерінде болып, онымен шахмат клубында бірнеше рет кездесіп «Земля и воля» құпия қоғамның жұмысына қатысты. Ол тыйым салынған мақалаларының бірқатарында Н. Г. Чернышевский бастаған ұлы іс жолында аянбай күресуге шақырды». Василий Степанов Курочкин (бүркеншік аттары  - Знаменский, Темный) 60-шы жылдардағы белгілі ақындардың бірі болды. Шоқан Уәлихановтың достарының бірі - В. С. Курочкиннің бауыры Николай Степанович онымен дүниеден өткенше байланысын үзбеді. Ол ақын және журналист болған (Скорпионов, Преображенский деген лақап атпен жазды). 1861 жылдан бастап ағайынды Курочкиндер «Земля и воля» қоғамының мүшесі болды.1862 жылдан бастап «Лондон насихатшыларымен байланыстары үшін айыпталған адамдар жөніндегі», яғни, А. И. Герцен мен Н. П. Огаревпен байланысы үшін қозғалған істің салдарынан патша күзетінің бақылауында болды. Александр II-ге жасалған қастандық әрекеттен кейін ағайынды Курочкиндер тұтқынға алынып, біраз уақыт Петропавл бекінісінде қамауда отырды. 1861-1862 жылдары Н. С. Курочкин «Иллюстрация» журналының редакторы болып, Ш. Уәлиханов әкеліп берген, қазақ тұрмысын бейнелейтін бірнеше суретті басып шығарды. Көрнекті орыс жазушыларымен және ғалымдарымен күнделікті араласа жүріп, Шоқан олардың Орта Азия мен Қазақстанға қызығушылығын оятып, шет аймақ халықтарына деген олардың достық сезімдерінің қалыптасуына мүмкіндік жасады. Ол кейбір ақындарға шығыс өмірінен тақырыптар берді. Ш. Уәлихановпен болған әңгімелердің әсерінен ақын А. Н. Майков «В степях», «Альпийские ледники», «Емшан» атты өлеңдер жазды. Оның материалдары мен кеңестерін көп авторлар пайдаланды, мысалы, Ыстықкөл, Орта Азия мен Қазақстан туралы жазған Бас штабтың офицерлері А. Ф. Голубев пен Д. И. Романовский, Ш. Уәлиханов материалдарын П. П. Семенов Тянь-Шаньский, М. И. Венюков, Ф. Р. Остен-Сакен, Е. П. Ковалевский мен А. А. Татаринов, П. И. Лерх және басқа да көптеген ғалымдар пайдаланды. Шоқан әзілдегенді, қоршаған ортасындағы кемшіліктерді әжуалағанды жақсы көретін. Ш. Уәлихановтың тапқырлығы, шешендігі оны жақсы білетін достары - ғалымдар мен әдебиетшілерді сүйсіндіретін.

1861 жылдың көктемінде ауыр науқас  Шоқан Уәлихановты Петербордан  кетуге мәжбүр етеді. Дәрігерлердің кеңесі бойынша ол нашарлаған денсаулығын түзету үмітімен туған даласына оралды. Петерборда Уәлиханов бір жарым жыл болды. Астанада, достарының арасында өткізген өмір санасына терең ұялап, із қалдырды. Ол Петербордан идеялық тұрғыдан байып қайтты. Ш. Уәлихановтың елге қайтып оралуы туыстары үшін қуанышты хабар болды. Онымен бірге достары - Мәскеу университетінің студенті (аты-жөні белгісіз), татардың ғалым-ағартушысы Хұсайын Файзхан, Шоқанның жақын досы И. И. Ибрагимов және басқалар ере келеді.Олардың келу қарсаңында Уәлихановтар ауылы жайлауға көшіп, жаңа Бүрлік жайылымына қоныстанған еді. Бұл жерде Шоқанның зиян келген денсаулығын жақсартуға, демалуына барлық жағдай бар болатын. Ш. Уәлихановтың өкпе ауруынан жазылуына бірден-бір ем деп есептеген таза ауа, қымыз, қой еті бар болатын . Жергілікті Көкшетау облысы қазақтарының естеліктері бойынша, Шоқан үйінің маңайы ылғи абыр-сабыр, адамдарға толы болған. Көрші ауылдың адамдары жас ғалымның қолын алып, сәлем беруге ағылып келіп жатты. Көбі әртүрлі мәселелер бойынша ақыл-кеңес алуға келетін. Ауылда Шоқан әрдайым халық ақындарының, аңыз-ертегі айтатындардың, музыканттардың (қобызғышы, сыбызғышы домбырашы), әншілердің, өткір тілді әзілкештер мен қуақы адамдардың арасында болды. Олар өздерінің ән-жырларымен, ойындарымен, көріністерімен оның көңілін көтеріп қана қоймай, сонымен қатар, оған бай ғылыми материал берді. Мұндай ойын-сауықтар кейде түннің бір уағына дейін жалғасатын. И. И. Ибрагимов: «кешкі уақыттарда Шоқан қырғыздардың әндері мен әңгімелерін тыңдап ұзақ отыратын», - деп еске алады.

 Шоқан, әсіресе, қобызшы Құрымбай Қанғожанинді, әнші Көке Әлжановты, Шәкенді, жыршы Кәркені, акробат Әбе Тоғжановтарды қатты ұнатты. Атақты қобызшы, Шоқанның атасы, халық күйлері мен лирикалық әуен-дерді сыбызғы мен домбырада шебер орындайтын Қанғожаның өнері оны жан рахатына бөледі. Шоқанның: «Бақыт - менікі, өнер - Қанғожанікі», - деген нақыл сөзі әлі күнге дейін сақталған. Шоқан Қанғожаға «Балбырауын», «Тарғыл бұқа» күйлерін үнемі тартқызып отырған. Шоқан Сырымбетке таяу Тұранғұл көлінің маңында тұрған атақты Тулақ қобызшының баласы Төлепбергеннің де өнеріне тәнті болды. Ол халық әуендерін қобыз бен сыбызғыда келістіре орындайтын дарынды жас болды. Олар туралы әкелі-балалы күйшілер Тұранғұлда күй тартқанда, қобыз бен сыбызғының дауысы Сырымбет тауына жетіп жатады деген аңыз бар. Ақындар мен жыршылардан Шөже мен Тоғжан, Орынбай мен Арыстанбай, ақын Ажар қыз, әйгілі Шал ақынның ұрпағы Соқыр жырау Шоқанға жиі келіп тұрған. Шоқан ауылда болғанда, Шыңғыс әрқашан ең үздік әншілерді олардың әндерін баласы жазып алу үшін шақыратын болған. Ауылда өмір сүре жүріп ғалым-ағартушы артта қалған мешеуліктің мұңды көрінісіне, екі жақтан езгіде қалған халықтың қасіретімен тағы да бетпе-бет келді. Ол отарлаушы шенеуніктердің жүгенсіз озбырлығы мен қазақ феодалдарының әділетсіздігін көрді. Ол мұндай зорлыққа төзе алмады. Халықтың құқығын қорғап, зорлық-зомбылыққа қарсы тұрады. Бірақ ол утопиялық идеяларға беріліп, «халық бақытын» жоғарыдан, «өкімет билігімен» орнатуға болады деген қате пікірде болды. Оны Атбасар эпизодынан (1862 ж.), Уәлиханов өз кандидатурасын Атбасардың аға сұлтаны болуға сайлауда ұсынуынан көруге болады. «Мен сұлтан болып өз отандастарыма пайда келтіріп, оларды шенеуніктер мен қазақ байларының озбырлығынан қорғайын деп ойладым, - деді Шоқан өзінің Ф. М. Достоевскийге жазған хатында.

- Сондағы бар ойлағаным - өзімнің  үлгім арқы-лы жерлестеріме білімді  сұлтан - басқарушының олар үшін  пайдалы екенін көрсеткім келді». Шоқан, әрине, сұлтан болып халықтың жағдайын жеңілдетіп, оларды жүгенсіздік пен заңсыздықтан қорғаймын деп текке үміттенді. Дегенмен де Ш. Уәлиханов езушілерге қарсы күресінде сол кездегі құқықсыз қазақ халқының мүддесі мен мұқтажын білдірді. Ш. Уәлиханов мешеу көзқарастармен жігерлі күресіп, феодалдық-патриархтық құрылыс тудырып, қолдап отырған ескі нанымдар мен  әдеттерге қарсы шықты. А. Н. Майковқа жазған хатында Шоқан: «Менің туыстарым... көптеген ұлттық та, таптық та ескілік шырмауында. Әсіресе, бірбеткейлік, даңққұмарлық бірден көзге шалынады. Осыдан-ақ олардың өздері туралы өздерінің ақылдылығы туралы және басқалар басқалар туралы жоғары пікірде болатыны түсінікті. Әр түрлі ақыл-кеңестер немесе дау-дамай олардың менмендігін тек тітіркендіреді және қасарушылықтарын нығайтады. Көппен жалғыз алысуға шама келмесіне көзім жетті, шындық қанша нұрлы болғанымен, адасқан ақылға сәуле түсіре алмайды екен, уақыттың өзі соған себепкер болса амал бар ма?» - деп жазды. Ағайын-туыстарымен келісе алмаған соң Шоқан Омбыға кетіп қалды. Мұнда ол облыстық басқарманың заң комиссиясының жұмысына араласып, қазақтың сот реформасы мәселелерімен айналысты. 1864 жылдың көктемінде Ш. Уәлиханов Оңтүстік Қазақстанды Ресейге қосу міндеті қойылған генерал М. Г. Черняевтың әскери экспедициясына шақырылды. Ол Әулиеата бекінісін алу жолындағы әскери қимылдарға қатысты. Ш. Уәлиханов Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның Ресейге қосылуы қан төгіссіз, бейбіт жолмен болу керек деп санады. Солай болады деп үміттенеді. Генерал Черняевке жорыққа шығарда «бейбіт ұсыныстардан бас тартпай, жергілікті халықпен алдын ала келіссөз жүргізу» ұсынылды. Осындай келіссөздерге қатысу үшін «орыс пен татар тілдерін өте жақсы білетін білімді азиялық, штабс-ротмистр Уәлиханов» арнайы жіберілді. Бірақ патшалық отаршыл саясаттың жақтаушысы болған генерал М. Г. Черняев Шоқанның ғана емес, Ресейдің, сол уақыттағы бүкіл алдыңғы қатарлы адамдарының наразылығын тудырған қатыгез де айуандық әрекеттерге барды. Әрине, Шоқан Уәлиханов мұндай қатыгез адамның қол астында қызметін жалғастыра алмады. 1864 жылдың шілде айында ол М. Г. Черняевтың әрекеттеріне наразы бір топ офицерлермен бірге Верный қаласына қайтты. Мұрағат құжаттары бұл кезде Сібір казак әскерлерінің арасында саяси наразылық, патша өкіметінің әрекеттеріне қарсылық күшейе түскенін көрсетеді. Сібір казак әскерлері офицерлерінің саяси сенімділігін тексеру үшін Петербордан Омбыға ерекше комиссия жіберілді. Оның міндеттеріне қатаң жазалау шараларын қолданудан басқа, офицерлерден ант алу кірді. Қалыптасқан ауыр жағдайға байланысты Шоқан Омбыға барудың қажеттілігі жоқ деп шешеді. Ол Верныйдан кетіп, албан руының аға сұлтаны Тезек төренің ауылына барды. Сонда тұрып, оның қарындасына үйленді. Ауылда тұрып Шоқан Ұлы жүз қазақтарының тарихи аңыздарын зерттеп, Батыс Қытайдағы дұңған көтерілісі жайлы сұрастырып, Петербор және Батыс Сібір әкімшілігімен байланысып отырды. Ол өмірінің соңына дейін Бас штаб пен Азия департаментінің қызметкері ретінде қызметте тіркеліп тұрды. Шоқан Уәлиханов өзінің меңдей түскен науқасынан айыға алмады. 1865 жылдың сәуір айында Тезек төренің ауылында, Алтын Емел жотасына жақын Көшен-тоған деген жерде қайтыс болады. Дүниеден қайтардан біраз бұрын Ш. Уәлиханов әкесіне соңғы хатын жолдады. Бұл хатында ол өзінің туысқандарын, таныстарын сағынғанын жазып, орындалмай қалған армандарын айтып, өкінеді. «Қажыдым, күшім бітті, - дейді Шоқан, - қан-сөлім кетіп, құр сүйегім ғана қалды, кешікпей жарық дүниеден кетермін. Менің аяулы туыстарым мен достарыммен көрісуді тағдыр жазбай тұр. Бұл менің ең соңғы хатым. Қош болыңыздар, баршаңызды құшағыма алдым». Арада біраз уақыт өткеннен кейін Сырымбетке Шоқанның дүниеден өткені жайлы Тезектен хат келді. Шоқан әкесіне жолдаған ең соңғы хатында: «Жетісуға келіп, бейшара Айсараны (әйелі) елге алып қайтыңыз, оны қараусыз қалдырмаңыз», - деп жазған еді. Шоқанның осы ақырғы тілегін орындау үшін 1865 жылдың жазында Көкшетаудан Алтын Емелге керуен жіберілді. Керуенмен келгендер Ш. Уәлиханов зиратының басына күйдірген кірпіштен күмбез орнатты.  Керуен Шоқанның әйелін алып кейін қайтты. Шоқан Уәлихановтың бейнесін оның достары мен жолдастары Г. Н. Потанин, Н. М. Ядринцев, Г. А. Колпаковский, И. И. Ибрагимов, Н. Ф. Усов және басқалар мәңгі естерінде сақтады. Шоқан Уәлихановтың ғылым саласына сіңірген еңбегін есте қалдыру үшін генерал К. П. Кауфманның тапсырмасы бойынша және сәулетші П. Зенковтың көмегімен XIX ғасырдың 70-ші  жылдары Ш. Уәлихановтың кесенесіне қазақ және орыс тілдерінде жазылған мәрмәр тақта орнатылды. Бұл жазбаның сөздерін К. П. Кауфманның өзі жазып, қазақ тіліне И. И. Ибрагимов (1891 ж. Хиджазда ресейлік консул қызметінде қайтыс болды) аударды. К. П. Кауфманның тапсырмасында: «... жазудың сөздерін мұқият және қатесіз орналастырып, іскер шеберді іздестіру керек» делінген. Мәрмәр тақтаны Екатеринбургтен алдыртып, Алтын Емелге Омбы мен Семей арқылы жеткізіп, Шоқан Уәлихановтың зиратына орнатты. Тақтадағы жазуда: «Бұл жерде 1865 жылы дүниеден өткен штабс-ротмистр Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың сүйегі жатыр. Бұл ескерткішті Уәлихановтың ғылымдағы еңбегі ескеріліп, Түркістан генерал-губернаторы Кауфман I-ң тілегі бойынша генерал-лейтенант Колпаковский 1881 жылы орнатты» делінген. Жазудың алғашқы нұсқасында бұдан әрі «Бұл құлпытас бәрімізге сүйікті және құрметті марқұм Шоқан Уәлихановқа қойылды», - деген жазу болған, кейін бұл сөздер алынып тасталған. Содан бері жүз жылдан астам уақыт өтті, Ш. Уәлихановқа орнатылған ескерткіш әлдеқашан қирап, бүлінді. Бірақ қазақ халқының тамаша асыл перзентін бүгінгі ұрпақ ұмытқан жоқ. 1958 жылы Шоқан Уәлихановтың зиратына зәулім ескерткіш орнатылды. Оның 150 жылдық мерейтойының қарсаңында, Шоқан атындағы колхоз жанында мемориалды кешен салынды (музей, ескерткіш, обелиск). Қазақтың аса көрнекті ғалымы әрі ағартушысы Ш. Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби мұра қалдырды. Өзінің қысқа өмірінде ол Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихына, географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектер, сондай-ақ едәуір көлемде қоғамдық-саяси тақырыптарға арналған еңбектер жазып үлгерді. Ол терең энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы ғылымда бірқатар мәселелерді жаңаша көтере білген кемелді ірі ғалым еді. Деректі материалдардың кең қамтылуы, қаралатын мәселелердің кеңдігі, көптеген шешімдердің негізділігі қазіргі зерттеушілерді дереккөздердің біркелкілігі ретінде оның еңбектеріне көңіл бөлуде ерекше жігерлендірді. Ш. Уәлихановтың шығармаларынан нақты қорытынды және өзі жүргізген зерттеулерді де, ертеде өткен, халық зердесінде сақталған мәліметтерді таба аламыз. Халықтық дәстүрлер мен аңыз-әңгімелерді, көптеген деректі материалдарды білу оған Қазақстан тарихының ең қасіретті кезеңде кең көлемде және терең зерттеуге мүмкіндік берді. Өзінің ғылыми қызметін Ш. Уәлиханов кадет корпусында оқып жүрген кезде-ақ бастаған болатын. Шығыстанушы И. Н. Березиннің еңбектеріне қызығушылық білдіріп, Ш. Уәлиханов онымен хат жазысып және оның тапсыруымен қазақ тілі саласы бойынша біраз ізденіс жасады. Ш. Уәлиханов сонымен бірге, И. Н. Березиннің «Хан жарлықтары» еңбегіне сын-пікір жазды, ол оның тұңғыш ғылыми еңбегі болды. Қадырғали Жалайырдың «Джами'ат-тауарихынан» көп нәрселер алып, алғаш рет оның негізгі тарауларын орыс тіліне аударып, түсініктер беріп, аудармаға қосымша шығыс терминдерінің сөздігін жасады. Ол «Шейбани-наме» мен «Шежіре-и-түрктің» (И. Н. Березин басылымы) көптеген жерлерін жазып алып, солардың негізінде теориялық жағынан маңызды «Қырғыздың шежіресі» атты еңбегін жазды. «Джами'ат-тауарихты» Уәлиханов сирек ұшырасатын тарихи шығарма, XV, XVI ғасырлардағы қазақтың тарихи аңыздар жинағы ретінде бағалады. «Қырғыздың шығу тегі туралы аңыздар, - деп жазды ол, - Ұлы жүздің жалайыр руынан шыққан қырғыз жазған «Джами' ат-тауарих» пен «Шейбани-намеде» айтылған жайлармен дәлелденеді». Осыдан бұрын айтылып өткендей, Ш. Уәлиханов бірнеше шығыстық және еуропалық тілдерді жақсы білді. Соның арқасында ол көне дереккөздерді түпнұсқада оқуға мүмкіндік алды. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының географиясына, тарихына қатысты материалдардың орыс тіліндегісінен басқа, барлық еуропалық және шығыстық дереккөздермен де қиналмай таныса алды. Ол ұзақ та мұқият қарастырған парсы, араб, түрік тілдеріндегі дереккөздер оған жақсы таныс болды. Кейіннен Ш. Уәлиханов өз еңбектерінде пайдаланған белгілі «Бабырнама», «Тарих и Рашиди», «Тазкира и Ходжаған» (Қожалар тарихы) деректерін зерттеді. 1854 жылы К. К. Гутковскийдің экспедициясына қатысқан Ш. Уәлиханов Қапал бекінісіне келіп, осы арада Ұлы жүз қазақтарының аңыз-әңгімелерін жазып алды. Одан бұрын ол Орталық Қазақстандағы Ботағай (Нұра өзенінде), Жұбан ана, Айтболат (Сарысу өзенінде) сәулет ескерткіштерін зерттеген болатын. Ғылыми салада Ш. Уәлиханов үшін 1856-1858 жылдар аса жемісті болды. Жетісу өлкесінде ол көне Алматы, Қойлық, Алмалық қалашықтарын зерттеп, көне тиын ақшалар коллекциясын жинады, Таңбалы тас (Іле өзенінде), Шолақтаудағы және Жоңғар қақпасы маңындағы тасқа қашалған суреттерді, Ыстықкөлдің солтүстік жағасы мен Аягөз өзеніндегі балбал тастардың түр-кескінін қағазға түсіреді.Оның Ыстықкөл, Құлжа, Қашғар сапарларында жазған тамаша күнделіктері, «Көкетай ханның өлімі», «Оңтүстік Сібір тайпалары-ның тарихы туралы ескертпелер» (№1 жазба) осы кезеңге жатады. Шоқан Уәлихановтың ғылыми еңбектерінің ішінде Жетісу, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Шығыс Түркістанға арналған тарихи-географиялық шолу түріндегі - «Жоңғар очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Алтышар  немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының хал-жайы туралы», (Кіші Бұхара ) еңбектері үлкен қызығушылық туғызды. Ш. Уәлихановтың қазақ халқының тарихы мен этнографиясы туралы зерттеулері, сондай-ақ қазақ даласындағы әлеуметтік-саяси қарым-қатынастарға байланысты мақалаларының ғылыми маңызы зор. Бұлар - «Абылай», «Қырғыздардың шежіресі», «Көне дәуірдегі қазақтардың қару-жарағы мен әскери жабдықтары», «Шона батыр», «Сот реформасы туралы жазба», «Қырдағы мұсылмандық туралы», «Қырғыздардағы шамандық қалдықтары», «Қырғыздардың көші-қоны туралы» және т. б. Кейбір еңбектерде Шоқан тарихшы, этнограф қана емес, әдебиетші, публицист, тамаша сөз зергері екенін де танытады. Қазақ халық поэзиясының теориясы мен қырғыз эпосы «Манас» туралы аяқталмаған зерттеулері де ерекше назар аудартады. Қазақ әдебиетінің тарихы үшін Ш. Уәлихановтың эпистолярлық мұрасы, орыстың көрнекті жазушылары мен ғалымдарымен хат алмасуы - ерекше маңызды. Бұл хаттарда күнделіктеріндегідей Уәлихановтың публистикалық дарыны айқын аңғарылады. «Егер Шоқанның еңбектерін қазақ халқының арасында оқи алатын ортасы болғанда, - деп жазды Г. Н. Потанин, - ол өз халқының кемеңгері болып, өзімен пікірлестердің әдебиет жағынан жандануларына негіз салған болар еді». Ш. Уәлиханов күнделіктері көркем очерк мәнерінде жазылған, кейде лирикалық шегіністер жасап отырады («Құлжа сапарының күнделігі», «Қашғар сапарының күнделігі»). Бұл күнделіктерде табиғатты халық өмірін терең білу арқылы жанды, тартымды етіп бейнелеу бар. Құлжа күнделігінде Шыңжан халықтарының елеулі тарихи кезеңдері, тұрмысы мен мәдениеті, олардың көне дәуірден XIX ғасырға дейінгі мәдени байланыстары айтылған. Онда Тянь-Шань мен шекаралық Жоңғария халықтарының тұрмысын жанды қабылдау мен қызыға бақылау бар. Ш. Уәлиханов сонымен қатар, Қазақстан мен Орта Азияны мекендеген халықтардың ауыз әдебиетін, сирек қолжазбалары мен нумизматикалық ескерткіштерін, сфрагистика, қолөнер үлгілерін қажымай-талмай жинаушы ретінде де танымал. П. П. Семенов Тянь-Шаньский мен Ф. Р. Остен-Сакен былай деп жазды: «Бұл материалдарды жинау үшін Уәлиханов аянбай еңбектеніп, қаржысын да жұмсап, өз халқының аңыз, жыр-дастандарын мұқият жазып алып жүрді. Орта Азия халықтарының диалектілерін зерттей жүріп, көне мұраларды қымбатқа сатып алды, өлімге бас тігіп будда монастырларынан сирек кездесетін қолжазбаларды алды». Ш. Уәлихановтың Орта Азия мен Шығыс Түркістанды зерттеуші ретінде ғылымға сіңірген еңбегін дүниежүзі ғылымы тегіс мойындады. Оның еңбектері орыс, ағылшын, неміс және француз тілдерінде жарияланды. Ғалымдар оларды лайықты бағалады, бәрінен бұрын П. П. Семенов Тянь-Шаньский, И. В. Мушкетов, М. И. Венюков, Н. А. Аристов Шоқанның бұл еңбектеріне жоғары баға берді. И. В. Мушкетов атап өткендей, Уәлихановтың Тянь-Шань мен Жетісу географиясы жөніндегі еңбектері «ғылыми маңызы зор, автордың білімпаздығы мен байқампаздығын танытады». М. И. Венюков таулы Тянь-Шань елін ғылыми тұрғыда зерттеу, шынында да, Уәлиханов пен Голубев еңбегі деп бағалады. «Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану ғылымында аққан жұлдыздай жарқ етті де жоқ болды, - деп жазды белгілі ғалым В. И. Веселовский, - Орыс шығыстанушылары оны ілуде бір кездесетін ғажайып дарын иесі деп таныды және одан түркі халықтарының тағдыры жөнінде аса маңызды жаңалықтар ашады деп күткен еді». Ресейдің ірі шығыстанушы-ғалымдарының бірі - Веселовскийдің бұл қанатты сөздері Ш. Уәлиханов қызметін көпшілік мойындаған баға болып танылды. Ш. Уәлихановтың саяси-әлеуметтік, философиялық көзқарастары күрделі тарихи кезеңде қалыптасты. XIX ғ. 40-60 жылдары жүз жылдан астам уақытқа созылған Қазақстанның Ресейге қосылуы процесі аяқталды. Бірақ бұл процесс бірқалыпты, тыныш өтпеді...  Ш. Уәлиханов: «қазір Шығысқа еліктейтін мұсылмандық ескілік пен орыс мәдениетіне еліктейтін жаңашылдық арасында бірден байқала қоймайтын, бірақ өте күшті күрес жүріп жатыр», - деп көрсетті. Сонымен қатар, Ресейдің өзінде де шеткі ұлт аймақтарының экономикалық және саяси дамуына елеулі әсер еткен маңызды оқиғалар өтіп жатты. XIX ғ. ортасында басыбайлық дағдарысқа байланысты Ресейде саяси және идеологиялық күрес шиеленісе түсті. Халық күресінің күшейе түсуіне байланысты Ресейде басыбайлық жүйені жойып, дамудың демократиялық жолына түсу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Қазақстандағы, сондай-ақ, Ресейдегі саяси жағдайдың шиеленісуі мен күрделене түсуі жалпы алғанда Ш. Уәлихановтың көзқарасына әсер етпей қоймады. Оның шығармаларында қазақ халқының жанды мәселелері көтеріліп, ол халықтың қиын тауқыметін жеңілдетудің жолын іздеді. Оны қазақ халқының, Ресейдің басқа халықтарының тағдыры толғандырды. Жарияланған шығармалар мен мұрағат материалдарына жасалған әлеуметтік талдау Ш. Уәлихановтың саяси-әлеуметтік көзқарасы Ресейдегі патшалық-басыбайлық құрылымға, патшалық үкіметтің отаршыл саясатына қарсы алдыңғы қатарлы демократиялық топтардың көзқарасымен сәйкес екенін көрсетеді. Ш. Уәлиханов дамуды қолдаушы, демократиялық жаңарудың жақтаушысы болып, өз қоғамының кеселдерін жоюға ұмтылды. Ш. Уәлихановтың қызметі ағартушылық сипатқа ие, бірақ соның өзінде оның еңбектерінде сол кездегі қоғамдық құрылысқа сыни көзбен қарау элементі де бар. Осының бәрі Ш. Уәлихановты ағартушы-демократ, өз елінің үлкен патриоты, толық мәніндегі гуманист деп атауға құқық береді. Ш. Уәлихановтың ағартушы-демократ ретіндегі дүниетанымы патша үкіметінің қазақ даласына жер аударған орыс қоғамының бір бөлігі - декабристер мен петрашевскийшілердің ықпалы арқасында, сондай-ақ орыстың революционер-демократтары Н. Г. Чернышевский мен Н. А. Добролюбовтардың да ықпалының нәтижесінде қалыптасты. Ш. Уәлиханов дүниетанымы қалыптасуының тағы бір көзі - қазақ халқының көп ғасырлық мәдениеті, оның саяси тарихы, бостандық пен тәуелсіздік жолындағы халық күресі болды. Ш. Уәлихановтың көптеген шығармаларына қазақ қоғамының бұдан арғы тарихи даму жолдары туралы ой  алтын арқау болды. Ш. Уәлиханов жас кезі-ақ тек орыс халқының көмегі, орыстың алдыңғы қатарлы мәдениетімен байланыста болу арқылы ғана қазақ халқы экономикалық, саяси және мәдени ілгерілеу жолына түсе алады деген тоқтамға келген еді. Ол өзінің көптеген шығармаларында өз халқының артта қалғандығы туралы жаны ауырып, халық әлі күнге қоғамдық дамудың «жасанды емес кезеңі» формасында өмір сүріп жатқанын айтады. Ш. Уәлиханов Ресеймен байланысты одан әрі нығайту қазақтарға жан-жақты экономикалық және мәдени дамудың көкжиегін ашады деп санады. Халық мүддесін көздеп, ол ұлттық тұйықталу мен шектеушілікке ашықтан-ашық қарсы болды, халықтар достығы, алдыңғы қатарлы ең дамыған ұлттардың артта қалған халықтармен байланыста болу идеяларын қолдады. Қазақстанның артта қалушылығын жоюда Ресейдің шешуші рөлін мойындай отырып, алайда Ш. Уәлиханов осы мақсатта өз халқының ұлттық дербестігінің мүмкіндігін жоғалтуға жол берді деп жаңсақ ой түюге болмайды. Н. М. Ядринцев «Шоқан өз халқын сүюден айныған жоқ. Оның арманы - еуропалық ағартушылықты және халықтық қасиетті сақтау», - деп жазды. Сонымен қатар, Ш. Уәлиханов қазақ даласында бүліншілік пен заңсыздық орнатқан патшалық отаршыл өкіметті батыл сынады. Көптеген шығармаларында, әсіресе, орыс достарына жазған хаттарында ол қазақ халқының қараңғылығын пайдаланып ашықтан-ашық

тонап жатқан патша шенеуніктері туралы өте ашына жазды. «Ашықтан-ашық аямай сорады...», - деп дала әкімшілігі жайлы ызамен жазды. Алайда, Ш. Уәлиханов қоғамды түпкілікті қайта құру үшін радикалды шаралардың қажет екенін түсінбеді, ол жамандық тұтас отарлық жүйеде емес, патшалық әкімшіліктің кейбір өкілдерінде деп қате ұғынды. Осыдан келіп оның әлденеше рет реакцияшыл шенеуніктерді либералды көзқарастағы адамдармен алмастыру әрекеттерін жасайды. Ш. Уәлиханов қоғамдық үрдістерді түсіндіруде тұтастай алғанда идеалистік бағыт ұстанды, оның шығармаларында терең және таза ойлар сақталған... Осы тұрғыдан алғанда, оның «Сот реформасы жайында» деген еңбегі көп қызығушылық тудырады. Бұл еңбегінде ол қалың бұқараның мүддесін көздеп, үстем таптың жүргізіп отырған реформаларының мән-мағынасы жайлы мәселе көтерген. Қазақ даласындағы әзірленіп жатқан сот реформасы жайлы өз пікірін айта келіп, Ш. Уәлиханов реформаларды жүргізгенде қоғамдық-тарихи процесті ескеріп, қоғамдық өмірдегі әртүрлі факторлардың рөлін сараптау керек деп жазды. Қоғамдық реформа жүргізудің маңызын ескере келіп, Ш. Уәлиханов әлеуметтік іс-шаралардың негізінде жатқан түрлі теорияларға сын көзбен қарау қажет екендігін атап көрсетті. Ол былай деп жазды: «...халық реформасынан жоғары тұратын маңызды қоғамдық реформа жоқ. Барлық заң шығарушылар мен реформаторлардың қоғамға пайданы көздеп келгені және көздейтіні күмәнсіз, бірақ қоғам дамуына пайдалы, зиян деген түсінік әр ғасырда әртүрлі болды. Қазір біздің арамызда бағзы замандардан бері көпшілік санасына сіңіп, бұлжымас аксиомаға айналып, күнделікті тірлік пен дағдыға сай қалыптасып кеткен көптеген жабайы гипотезалар бар, ғылым олардың қателігі мен заманға сай келмейтінін дәлелдеп отыр». Реформаның табиғаты туралы айта келіп, Ш. Уәлиханов бұл мәселенің «экономикалық және әлеуметтік» жағына баса назар аударды, ол «халықтың ең маңызды қажеттіліктеріне қатысты» екенін айта келіп, ал «саяси реформалар қажетті экономикалық реформаларды жүргізу құралы ғана, себебі әрбір жеке тұлға және тұтас адамзат қоғамы ең басты мақсатқа - өзінің материалдық әл-ауқатын жақсартуға ұмтылады, даму дегеніміз осы. Осы тұрғыдан алғанда, адамның тұрмысын жақсартатын реформалар ғана пайдалы, ал сол мақсатқа жетуге кедергі болатын реформалар зиянды» - деп түйіндеді. Ш. Уәлихановтың қоғамдық-саяси жаңарудың қозғаушы тетігі ретінде экономикалық және әлеуметтік факторларға бірінші кезекте мән беруі, қоғамның алға басуының шарты - қоғамның материалдық қажеттіліктерін қамтамасыз ету екенін түсінгенін байқатады. Алайда, оның бұл ойлары дұрыс жобаланған әлеуметтік жоба түрінде қалыптаса алмады. «Прогресс» ұғымының мазмұнын адамдардың материалдық әл-ауқатын жақсарту ретінде айқындай келіп, Ш. Уәлиханов ағартушылықты тек «ақиқат білімді» таратуды, мәдениетті көтеру арқылы осы құралдардың көмегі ғана прогресске жетуге болады деп санады. «Халықтың қалыпты дамып, өсуі үшін, - деп жазды ол, - ең алдымен бостандық пен білім керек. Бұдан келіп шығатыны, бәрінен бұрын оқу қажет». Ш. Уәлиханов қоғамдық құбылыстарды ағартушылық тұрғыда түсіндіреді. Сол тарихи кезеңде мұндай көзқараста болуы оның көрегендігін байқатады, өйткені ағартушылық қараңғылықпен күресуге жетелеп, зайырлы білімнің таралуына ықпал етіп, қазақ халқының түпкір-түпкіріне алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің таралуына қол жеткізді. Сот реформасының халыққа қарсы табиғатын анықтай келіп, Ш. Уәлиханов байлар мен кедейлердің мүддесі екі бөлек екенін айтады. Таптық күрестің қоғамды қозғаушы күш екенін түсінбесе де, Ш. Уәлиханов қазақ патриархалдық-феодалдық қоғамының таптарға бөлінуін: қоғамның ерекше құқықтарға ие табы - сұлтандар, билер, байлар, қожалар бір жақта және Ш. Уәлиханов айтқандай, «қыр пролетарлары» кедейлер екінші жақта екенін анық байқай алды. Бұл таптардың мүдделері мүлдем керғар «...ақсүйектер мен байлардың мүддесі, тіпті мәдениеті жоғары қоғамда болсын, көбінесе қалың бұқара мүддесіне дұшпандық сипатта болады». Ш. Уәлихановтың көздегені - халық мүддесіне жауап беретін қазақ феодалдарның тобына емес, «...сұлтандар мен билердің көзқарастары назар аударуға тұрарлық емес, - деп көрсетті ол, - өйткені бүкіл ұлттың мүддесі қай жағынан алып қараса да, жекелеген топтың пайдасынан басым тұруы қажет». Ш. Уәлиханов қоғамдық құбылыстарды түсіндіруде идеалистік ұстанымдарда болса да, ол, жоғарыда аталғандай, бірқатар мәселелер бойынша сол замандағы ақиқат құбылыстарды түсінуде материалистік ұстанымдарға көтеріле алды. Ш. Уәлихановтың философиялық көзқарасы көңіл аударуға тұрарлық, әсіресе оның адамдардың діни сенімі туралы пікірлері қызықты... Ш. Уәлихановтың діни танымдар мәнін түсіндіруі, әсіресе, қазақтардың шамандығы туралы айта келіп, философияның негізгі мәселесі - материя мен сана байланысын материалистік тұрғыда түсіндіргенін көрсетеді. Ағартушы табиғат пен қоршаған ақиқат-шындық адамның санасынан тыс (тәуелсіз) тіршілік етеді деген шешімге келді. Ол әлемнің басын да, аяғын да мойындамайды, әлемді мәңгілік және шексіз деп санайды. Сонымен қатар, Ш. Уәлиханов адамдардың діни түсінігінің пайда болуы табиғат күштерінің ықпалының ақиқат шындықтың әлемді түсінуге, оның құбылыстарын түсіндіруге тырысқан адамға тигізген және адамның табиғат күштері алдында дәрменсіздігінің нәтижесі деп есептейді. «Қырғыздардағы шамандық қалдығы» мақаласында ол: «Табиғат пен адам, өмір мен өлім үнемі таңданыс туғызатын және құпиясы ашылмаған ерекше құбылыс болып келді. Табиғат пен адам! Адам мен табиғаттан асатын тамаша әрі жұмбақ құбылыс табылар ма екен? Бүкіл әлемді оның барлық кереметімен тануға, адамның өмірі мен өлімі туралы құпияны ашуға деген талпыныс шамандықты - бүкіл әлемді және табиғатты сүю, өлген жандардың аруағын қастерлеуді туғызды. Осылайша санасы әлі толықпаған адам баласы күнді, айды, жұлдызды, тағы да сондай мәңгілік әрі әртүрлі біз табиғат немесе әлем деп атайтын құбылыстарға бас иді»... Ш. Уәлихановтың озық ағартушылық ойлары оның Орта азиялық хандығы туралы жазғандарында жақсы көрініс тапқан. Орта Азия халықтарының феодалдық хандар мен бектерінің езуінен жапа шегіп жатқан өмірін жақсы білгендіктен, ол өзінің еңбектерінде феодалдық құрылыс пен деспотизмді сынап, сол аймақтың артта қалғандығын өкінішпен: «Ежелгі Шығыстың ең бай және білімді елі - Мәуренахрда, қазір қараңғылық пен кедейшілік жайлап кеткен» дейді. Діни білімнен басқа білімді мойындамай, Самарқанд, Ташкент, Ферғана..., Хиуа, Бұха-ра және басқа жерлерде... Самарқандтағы обсерватория татарлардың аяусыз қолымен жасалған вандализмі мен бұқара инквизициясынан орнына келместей болып қирады. Ш. Уәлиханов Орта Азия мен Қазақстан халықтарының консервативті өмір сүру формаларына белсенді түрде қарсы шығып, осы артта қалушылық пен дағдарысты тудыратын қоғамдық құрылыстың кеселдерін сынады... Ұлы қазақ ғалымы, ағартушы, Ш. Уәлихановтың туған халқының білім алып, мәдениетінің өрлеуі, деспотизм мен зорлық-зомбылықтан құтылып, бақытты да азат өмір сүруі жайлы ой-армандары ол дүниеден өткеннен соң көп жылдардан кейін ғана жүзеге асты... Шоқан Уәлихановтың құрметіне Көкшетау облысында аудан, Талдықорған және Көкшетау облыстарында бірнеше ауылдар аталып, Көкшетаудағы педагогикалық институт пен Алматыдағы Тарих, археология және этнография институты, №68 орта мектеп пен көше аты ғалымның есімімен аталады. Алматы мен Көкшетау қалаларында Ш. Уәлихановқа орнатылған ескерткіш бар. Шоқан бейітінің басында (Талдықорған облысы, Алтынемел асуы) обелиск және мемориалды кешен тұрғызылған. Уәлихановтың құрметіне қоғамдық, география ғылымдары салаларында жеткен табыстар үшін ҚазССР ҒА сыйлығы және көркем өнер мен сәулет өнері саласындағы жетістіктер үшін Мемлекеттік сыйлық тағайындалды. Іле Алатауының солтүстік баурайында орта Талғар бастауында Уәлихановтың құрметіне шың бар. Омбы қаласындағы Шоқан оқыған бұрынғы Кадет корпусының ғимаратына ескерткіш тақта қойылған. Соңғы ширек ғасырда ұлы ағартушының мерейтойы жалпыхалықтық деңгейде екі рет (1959, 1985) аталып өтіп, оның таңдамалы шығармалары басылды (1961-1972, 1984-1985 жылдар). Жазушылар Г. Марков, С. Мұқанов Шоқан туралы роман жазса, И. Стрелкова «Жизнь замечательных людей» атты серия бойынша «Ч. Валиханов» атты кітап шығарды..

Қолданылған:

Интернеттен алынған мағлұмат.