Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов

 

Туған кездегі есімі: 

Мұхаммед Қанафия

Қызметі: 

шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы

Туған күні: 

1835 жыл

Туған жері: 

Қостанай облысы Сарыкөл ауданындағы Күнтимес ордасы

Ұлты: 

қазақ

Қайтыс болған күні: 

10 сәуір 1865

Қайтыс болған жері: 

Көшентоған, Жетісу

Әкесі: 

Шыңғыс Уәлиханов

Анасы: 

Зейнеп Шорманова

Жұбайы: 

Айсары Уәлиханова

Балалары: 

жоқ

 

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (шын  есімі Мұхаммедханафия; 1835 —1865) —  қазақтың ұлы ғалымы, XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш өкілдерінің бірі, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы. Әжесі бала күнінде «Шоқаным»  деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан»  аталып кеткен.Мазмұны  [жасыру]

 

Өмірбаяны

 

Шоқан 1835 жылдың қараша айында Құсмұрын бекетінде қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданындағы Күнтимес ордасында (қыстауында) атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге  келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол кезде Аманқарағай дуанының (орталығы Қараоба мекені) аға сұлтаны болған. Округ орталығы 1844 жылы Құсмұрын қамалына ауысқаннан кейін дуан аты Құсмұрын болып өзгертілді. Шоқанның өз атасы Уәли Орта жүздің ханы болған. Арғы атасы Қазақ Ордасының Ұлық ханы Абылай, Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы қыс кезінде Обаған бойындағы Күнтимес ордасында, жазда Есілдің оң саласы Аққанбұрлық алабындағы ата жайлауда өткен. Әжесі Айғаным тұратын Сырымбеттегі хан ордасында да балдәурен күндерін өткізген. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, Күнтимес ордасындағы әкесі ашқан ауыл мектебінде хат таныған Шоқан сол мектепте ортағасырлық қыпшақ-шағатай тілін меңгереді, парсыша, арабша тіл сындырады.Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқанның жақын туыстарының естеліктеріне қарағанда, ол бала кезінен білімге бейім әрі құмар болған. Шоқан тарихи аңыз-әңгімелерге ерте бастан-ақ қызыққан. Ол жастайынан данагөй билердің әңгімелерін, акындардың өлең- жырларын зор ықыласпен тыңдап өсті. Оған тәрбие беруде сұлтан әулетінен шыққан әжесі Айғанымның ықпалы күшті болды. Ол жас Шоқанға ежелгі қазақ аңыздарын, аңыз-әңгімелерін, мақал-мәтелдері мен даналық сөздерін жиі айтып отыратын. Шоқан 12 жасына дейін Құсмұрындағы мектепте оқып, мұсылман діні ілімімен танысты. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды.

 

Шоқанның ата-бабалары атақты сұлтандар  әулетіне жатады. Оның арғы бабасы Абылай хан XVII ғасырдағы айбынды қазақ  билеушілерінің бірі болды. Ал атасы  Уәли хан патша үкіметі ресми  түрде бекіткен қазақтың соңғы ханы еді. Шоқанның әкесі - Шыңғыс Уәлиханов  білімді адам болған. Ол 1834 жылы Омбыда Сібірдің казак әскери училищесін бітіріп, орыс армиясында жоғары әскери шен - полковник  атағын алды және Қазақстанды басқару  аппаратында бірсыпыра жауапты  қызметтер атқарды: Құсмұрын округінің  аға сұлтаны, Сібір қырғыздарының  облыстық басқармасының кеңесшісі, Көкшетау округінің аға сұлтаны  болды. Россияның алдында сіңірген еңбегі үшін оған өмірлік мұра ретінде  дворян атағы берілді. Шоқаннын анасы  жағынан туыс нағашылары — Баянауыл өлкесіндегі атақты Шормановтар  әулеті болатын. Шорманов Мұса орыс армиясының полковнигі, белгілі қазақ биі, Баянауыл сыртқы округының аға сұлтаны  еді.

 

Кадет корпусы

 

1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі  сол кездегі ең таңдаулы оқу  орны болып есептелген Сібір  кадеті корпусына оқуға орналастырады.  Шоқанның бүкіл келешегі мен  ғылым, өнер жолындағы талантын  ашуда бұл оқу орнының маңызы  ерекше болды. Мұнда жабық әскери  оқу орны болғанымен, көптеген  пәндер әскери сабақтарға қоса  орыс, батыс әдебиеті, географиясы  мен тарихы, философия, физика, математика  негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің  өкілдері сабақ берген. Оқытушылар  құрамында білімді және прогресшіл  ой-пікірлі адамдар көп болған.

 

Кадет корпусына алғаш оқуға  түскен кезде Шоқан орыс тілін  білмесе де өзінің зеректігімен тілді  тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге  оқыған Г.Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын  басып озып, Шоқан тез жетілді… Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу  орнына түспей тұрып ақ сурет сала білетін», дейді.Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы, шығыстанушы  Костылецкий мен тарих пәнінің  оқытушысы Гонсевский күшті ықпал  етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен,Белинский  т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен  Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет  ағымының қай бағытта, қалай дамып  бара жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.

 

Сібір кадеті корпусында оқудың соңғы  жылдарында-ақ, Шоқан саналы, терең  ойлы, жан-жақты білімді, өзіндік  қөзқарасы қалыптасқан, туған халқының қажет-мұқтаждарын пайымдап, түсіне алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге әзір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сияқты (орыс әдебиеті мен тілі, тарих пәні) оқытушыларының игі ықпалымен өзінің жоғары қабілеті мен дарындылығының арқасында орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін оқып танысып, ғылыми пайымдау, тұжырымдар жасай білді. Оның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, дами түсті. Ол, әсіресе, жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен  дастандарын жазып алып, аңыз-әңгімелерді  жинауға қызықты. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған  қазақтың ауыз әдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын  көрнекті шығыс зерттеушісі, Петербург  университетінің профессоры И.И.Березин  бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны  өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.

 

Шоқанның "Профессор И.Н.Березинге  хат", "Профессор И.И.Березиннің "хан жорықтары" кітабына рецензия" т.б. алғашқы ғылыми жұмыстарының өзінен-ақ, оның болашағы зор ғалым, зерттеуші  болатындығы аңғарылатын. Шоқанның біліміне мұғалімдері мен құрбылары  ерекше қызыққан, сол кездің алдыңғы  қатарлы ой-пікірлерімен таныстығын жолдастарының көбі үлгі тұтып, мойындаған. Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне  бет бұруына себепші болған. "Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, өзінің бізден артық білетіндігін не біздерден білімі жағынан жоғарлылығын білдіруге тырыспаса да, жай әңгіменің  өзінде-ақ, оның білімінің бізден артықтығы  танылып қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз "Еуропаға ашқан терезе" сықылды болды", – деп жазады Г.И.Потанин. Мұның  өзі Шоқанның жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оның биік тұрғанын көрсетеді.

 

Қырағы да зейінді Шоқанға сурет  салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Туған  жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар  мен мекен қоныстарының суретін  салумен шұғылданады. 1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан  елге демалысқа барған кезде салған суреттер" – деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында  оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің әңгімелерімен менің дәптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып  алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің әдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра  түсетін", – деп жазды. Мұның  өзі Шоқан өнерінің жан-жақты  екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дәлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі  мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал әсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап  жан-жақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады.

 

Қызмет жолы

 

Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында  бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал  губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір  мен Қазақстанның солтүстік шығыс  аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене  араласады. 1854 жылы кадет корпусындағы ұстазы Костылецкийдің өтініші бойынша  көрнекті шығыстанушы, Қазан университетінің  профессоры Н.И.Березиннің тапсырмаларын  орындайды. Березин Шоқан жинаған  қазақтың ауыз әдебиеті нұсқалары, «Қозы  Көрпеш Баян сұлу» жырымен таныс  еді. Жас ғалым әйгілі профессор  Березин бастырып шығарған "Тоқтамыс ханның жарлығы мен басқа да хан  жарлықтары туралы еңбектерге тыңғылықты талдау жасайды. Бұл оның алғашқы  ғылыми зерттеулерінің бірі еді. Жастығына  қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен тарихын жақсы  білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары  да жоғары бағалап, мойындай бастайды.Өсімдіктер әлемінің қолайлы жағдайды талап  ететіні сияқты қоғам да өзінің кедергісіз дамуы үшін қолайлы жағдайды талап  етеді. Алайда ғалым табиғат зандары  мен қоғам арасындағы айырмашылықты  ажыратып көрсетеді. Табиғаттың дамуы  физикалық зандарға негізделсе, қоғамда  олар әлеуметтік зандардың күшімен, яғни қоғамдық өмірдің әртұрлі жақтарымен, тайпалық организм өмірінің шарттарымен  толығады.

 

 

 

 

Санкт-Петербург

Орынбор

1855 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторымен бірге Семей, Аягөз, Қапал арқылы Алматыға дейін келіп қайтады. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинай жүреді. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады. Сол сапардан кейін оның әскери лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик шенін алады.

 

1856 жылы полковник М.М. Хоментовский  басқарған әскери-ғылыми Ыстықкөл  экспедициясына қатысып, қырғыз  елін жете зерттейді. Қырғыздар  мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер  жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын  жазып алады. Әлем ғалымдары  арасында тұңғыш рет "Манас"  эпосының ең шұрайлы бөлігі "Көкетай  ханның ертегісі" жырын жазып  алады. Манас - халық даналығының  туындысы, барша халық ертегілерінің,  хикаялары мен аңыздарының, география,  дін және салт-сана, әдет-ғұрпы  жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық  жинағы - дала Илиадасы" деп бағалады. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде  жазған К.Риттердің, А. Гумбольттің,  шығыстанушы ғалымдар Шотт пен  Клапроттың еңбектеріне сын айтады, Бұдан кейін Құлжа қаласында  болып, оның қорытындысында Шығыс  Түркістанның өткені мен бүгіні  туралы зерттеулер жазады.

 

Осы сапарларда жинаған материалдарды  ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық  поэзиясының түрлері туралы», «Ыстықкөл  сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа қаласы»  атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты  және ел тұрмысын Шоқан жазушылық  шеберлікпен суреттейді. Осыдан барып  оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география саласындаы даңқы  Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.

 

Тамаша білім алып шыққан жас  ғалым түрлі ғылыми экспедицияларға  белсене қатысты. Бұл жөнінде  ол Омбыда оқып жүрген жылдарында армандайтын. Қазақ даласын және онымен шекаралас  жатқан елдердің аумағын, ондағы халықтардың  тарихы мен жағдайын жаксы білетін  Шоқанға орыс зерттеушілері де қатты  қызығып, оның көмегіне мұқтаж болатын. 1855 жылы Шоқан Батыс Сібір генерал-губернаторы  Г.Х. Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай мен Жетісу жеріне жасаған  сапарына қатысады. Бұл сапарда қарапайым  халықтың өмірімен танысып, қырғыздардын тарихи аңыз-әңгімелері мен жырларын жазып алды.[1]

 

Ш. Уәлиханов 1856 жылы аса көрнекті ғалым, белгілі географ П.С. Семенов-Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас қазақ ғалымның қабілетіне шын ниетімен сүйсіне қайран қалды. 1857 жылы П.С. Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен  Ш. Уәлиханов Орыс географиялық қоғамының  толық мүшелігіне қабылданды. Шығыс  Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне  жасаған сапары Шоқанның ғалым ретіндегі  даңқын арттырды. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, этнографиясын және халықтық поэзиясын  зерттеді. Кырғыз халқының энциклопедиялық  дастаны «Манасты» жазып алды.

 

1858-1859 жылдары Шоқан атақты Қашғария  сапарына барып қайтты. Шоқанға  дейін ол өлкеде бірде-бір зерттеушінің  болып қайтуының сәті түспеген  еді. Неміс ғалымы Р. Шлагингвейттің  еуропалықтар үшін мүлде жабық  өлкеге барып қайтпақ болған  сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен  өлім жазасына душар болған-ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда  өз өміріне қатер төндіре жүріп,  Қашғария өлкесінің тарихы, этнографиясы, мәдениеті мен геологиясы, географиялық  жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар жоғары бағалады.

 

Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-Петербургте ол орденмен марапатталып, әскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы II Александрдің өзі  қабылдады. Осы кездесу кезінде  Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің  қазақ халқына жақсы қарауы жайлы  өз өтінішін батыл жеткізді.

 

Петербургте болған кезінде (1859—1861 жылдары) Шоқан Уәлиханов әр түрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Ол ресейлік шығыстанушылар мен дипломаттардың, жазушылар мен ақындардың сиынатын нағыз піріне айналды. Шоқан Қазақстан  мен Орта Азияның және Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысып, қажымай-талмай еңбек етті. Шығыс елдерінің қолжазбаларын  мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны  Орыс географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы лекциялар оқуға шақырып  тұрды.

 

Алайда Петербургтың ылғалды ауа  райы оның денсаулығына жақпады. Денсаулығының  нашарлауына байланысты Отанына  оралуға мәжбүр болды. Ол Омбыға барып, даладағы жергілікті баскару ісін қайта  ұйымдастыру жөніндегі шараларға  қатысты. Оның негізгі ойлары «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қырғыздардың  кө- ші-қоны туралы», «Сот реформасы  туралы жазбаларда» баяндалады.

1864 жылы Шоқан генерал Черняевтың  Оңтүстік Қазақстанға жасаған  әскери экспедициясына қатысады. Бірақ әскери қызметі ұзаққа  созылмады, генералдың жергілікті халыққа шектен тыс қатыгездік жасауы салдарынан әскер қатарынан өз еркімен кетті.

 

Қашғарияға сапары

 

1858 — 1859 жылдардағы Шоқанның  Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық  саласындағы еңбегінің жаңа белеске  көтерілуіне жол ашты. Қашқария  ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген  өлке болатын. Саудагер ретінде  Қашғарға құпия барған Шоқан,  өлкенің экономикалық саяси құрылымын  зерттеп, оның тарихы мен этнографиясынан  көптеген материалдар жинайды.  Қашқар сапарынан «Алтышаһардың,  яғни Қытайдың Нан лу уәлаятының  шығыстағы алты қаласының жайы»  атты еңбегі дүниеге келді.  Бұл Шығыс Түркістан халықтарының  тарихына, әлеуметтік құрылысына  арналып, сол заман ғылымының  биік деңгейінде жазылған әлемдегі  тұңғыш зерттеу жұмысы еді.