Алакөл ауданы

Алакөл ауданы - Алматы облысының солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлік. 1928 ж. құрылған.

Жалпы мәліметтер

Жерінің аумағы 36,8 мың км². Тұрғыны 79,6 мың адам (2002). Аудан орталығы — Үшарал қаласы Аудан қалалық, 1 кенттік және 22 ауылдық әкімшілік округке бөлінген. Алакөл ауданы Балқаш-Алакөл ойысы мен Жетісу (Жоңғар) Алатауы аралығында жатыр. Ол шығысында Қытаймен, оңтүстігі мен бақан. Жетісу (Жоңғар) Алатауынан бастау алатын Лепсі, Тентек, Шынжылы, Көксуатөзенідері аудан аумағын кесіп өтіп, солтүстіктегі Алакөл, Сасықкөл көліне құяды. Аягөз аудандарымен шектеседі. Жерінің оңтүстік-шығысын Жетісу Алатауының Шыбынды, Қайқаң, Жабық, Күнгей Тастау, т.б. жоталары алып жатыр. Ауданның қалған бөлігі салыстырмалы түрде жазық келеді. Бұл жерлерде аласа таулар (Арғанаты, Арқарлы, т.б.) мен құмды алқаптар (Қарақұс, Сарықұм, Тасқарақұм) алып жатыр. Солтұстігінде Алакөл топ көлдері (Алакөл, Ұялы, Сасықкөл, Жалаңашкөл) орналасқан. ЖетісуАлатауынан бастау алатын Лепсі, Тентек, Шынжылы, Көксуат өзендері аудан аумағын кесіп өтіп, солтүстіктегі Алакөл, Сасықкөл көлдеріне құяды. Алакөл ауданының климаты тым континенттік, қысы суық. Қаңтардың орташа темп-расы –12 – 16°С, шілдеде 18 – 23°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері жазық аймақтарда 150 – 260 мм, тау бөктерлері мен аңғарларында 350 – 550 мм. Жерінің басым көпшілігін шөлейт белдемнің сұр топырағы, ал тау бөктері мен аңғарларында қара қоңыр, бозғылт қоңыр топырақ құрайды. Құмды алқаптарда сор, сортаң топырақ түрлері кездеседі. Даласында жусан, ебелек, баялыш, күйреуік, изен, қияқ, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі. Биік тау беткейлері мен аңғарларын шыршалы-қарағайлы орман қамтыған. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоңыр аю, қабан, борсық, таутеке, арқар, марал; құстардан үйрек, қаз, аққу, реликті шағала, қырғауыл мекендейді; суларында сазан,алабұға, маринка, ақ амур, көксерке кездеседі. Алакөл ауданына аумағы 12,5 мың га жерді алып жатқан Алакөл мемлекеттік сулы-сазды қорығы, жалпы аумағы 27 мың га болатын Тоқты және алма ағаштарынан тұратын ауданы 32 мың га Лепсі қорықшалары кіреді. Кен байлықтарынан Андреев және Ілдерсай бентонитті кендері бар. Алакөл ауданында суғармалы және тәлімі егін шаруашылығы дамыған. Онда негізінен астық тұқымдастар, техникалық дақылдар (қызылша) және картоп өсіріледі. Алакөл ауданына пайдаланылатын жерінің аум. 165,5 мың га, оның ішінде жыртылған жері 76,7 мың га, шабындығы 87,3 мың га, жайылымы 1,46 мың га. Аудан жерінен Ақтоғай – Достық темір жолы және Алматы – Өскемен автомобиль жолдары өтеді. Үшаралдан облыс орталығы —Алматы қаласына дейінгі қашықтық 570 км

 

 

Алакөл — Қазақстандағы Алматы және Шығыс Қазақстан облысының аумағында орналасқан тұйық көл, Қазақстандағы ең ғажайып көлдердің бірі.

Сонымен қатар аумағы 20 мың  гектардан асатын бұл өлкеге денсаулығын  түзеткісі келетіндерден басқа, теңдесі жоқ көлде шомылу мен  балық аулағанды ұнататындар  келеді.

Орта ғасырларда "Гургенор", кейін "Алактогол", "Алатеңіз", "Алакта" деп те аталған. Алакөл — Жетісудың Балқаштан кейінгі үлкен көлі. Ол Алакөл ауданының солтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Көл ағынсыз, солтүстік-батыстан оңтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Теңіз деңгейінен 247,3 м абсолют биіктікте орналасқан. Көлдің аралдарымен қоса есептегендегі аумағы 2696 км², ұзындығы 104 км, ең шығыңқы ені 52 км, жағалауларының ұзындығы 384 км, орташа тереңдігі 22,1 м, ең терең жері 54 м, көлдің су көлемі 58-60 км³. Су жиналатын алабы 47859 км². Алакөлдің ең ірі шығанағы — Алакөл шығанағы. Ол көлдің оңтүстік-шығысындағы тау аралық ойыста орналасқан.

Алакөлге 15-тен  аса өзен құяды. Олардың негізгілері:

• Үржар (Үрыжар);
• Қатынсу;
• Емелқұйса;
• Жаманөткел;
• Ырғайлы;
• Жаманты.

Алакөл жағалауы, негізінен  төрттік дәуірдің түрлі тау жыныстарынан (саз балшық, құмды топырақ, қиыршық тас, ұсақ құм) тұрады. Көл суының қатуы әрқалай. Тайыз бөлігі қараша айының аяғында, орта тұсы ақпанның басында тегіс қатады. Мұзқұрсау 2 айға дейін созылады. Алакөл суында фтор мен бром көп. Көл жағасында қамыс, қияқ, қоға, шалаң, су қарақұмығы, жебежапыақ, мүйізжапырақ, тағы басқа өседі.

Көлден ауланатын  балықтар:

• сазан;
• көксерке;
• алабұға;
• шармай.

Көл маңы құсқа (жылқышы, аққу, шағала, көкқұтан, тағы басқа) бай. Сондай-ақ бұл көлді әлемде сирек кездесетін, "Қызыл кітапқа"енгізілген реликті шағала мекендейді. Аңдардан: ондатра, қамыс мысығы, жабайы шошқа, қамыс түлкісі, су тышқандары бар.

Сасықкөл — Алакөл қазаншұңқырының солт.-батыс жағында орналасқан көл. Алматы обл. Алакөл ауд. мен Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауд. жерінде. Ауд. 736 км2 (аралдарымен қоса есептегенде 747 км2), ұз. 49,6 км, ені 19,8 км, жағасының ұз. 182 км, орташа тереңд. 3,32 м (ең терең жері 4,7 м). Суының көл. 2,43 млрд. м3. Шарасының түбі тегіс, батыстан шығысқа қарай аздап еңкіштеу келеді. Оңт.-шығыс бөлігінде Аралтөбе түбегі (абс. биікт. 117 м), солт.-батысында Аралтөбе аралы бар. Көл жағасы аласа, қамыс өскен. Сасықкөлге Тентек, Қаракөл, Ай өзендері құяды. Қарашаның аяғында қатып (ақпандағы қалыңд. 60 — 62 см), сәуірдің бас кезінде мұзы ери бастайды. Көктемде су деңгейі көтерілген кезде Ұялы (Қошқаркөл) к-мен (Алакөл мен Сасықкөл аралығында) жалғасып кетеді. Деңгейінің жылдық ауытқуы 0,65 м. Суының минералд. 0,27 г/л — 2,16 г/л, мөлдірлігі 0,2 — 2,6 м. Көл суы хим. құрамына қарай гидрокарбонатты келеді. Көлде балықтың 8 түрі бар (сазан, көксерке, алабұға, көкбас, т.б.). 1946 ж. мұнда Алакөл мемл. ондатр ш. құрылып, 1956 жылдан ондатр терісі дайындалады. Көлде үйрек, қаз, бірқазан, аққу, балықшы, шағала, жағалауындағы қамыс арасында қабан, түлкі, мәлін (теңбіл мысық), т.б. мекендейді.

Жалаңашкөл– Алакөл алабындағы көл. Алматы облысың Алакөл ауданының жерінде орналасқан. Алакөл ойысының шығыс бөлігінде, Жоңғар қақпасының солтүстігінде, теңіз деңгейінен 372,5 метр биіктікте жатыр. Аумағы 37,6 км2, ұзындыгы 9 км, ені 5,8 км, ең терең жері 3,2 метр, суының жалпы көлі 98 млн. м3. Жауын-шашын және Алакөлдің жайылма суымен толысады. Жағасы негізінен жайпақ, құмды. Желтоқсан – наурыз айлары аралығында мұзы қатады. Суы тұзды. Алабы жайылым ретінде пайдаланылады.

ҮРЖАР, Өржар — Алакөл алабындағы өзен. Шығыс Қазақстан облысы Үржар аудан жерімен ағады. Ұзындығы 206 км, су жиналатын алабы 5280 км2. Тарбағатай жотасының оңтүстік беткейінде екі тау өзенінің қосылуынан пайда болып, Қамысқала ауылы тұсында Алакөлге құяды. Оң жағынан Каначка, Егінсу, сол жағынан Шошқалы, Құсақ өзендері қосылады. АңғарыҚазымбет ауылына дейін таулық сипатта, одан төменде біртіндеп кеңейіп, сағасында айналадағы ортамен тұтасып кетеді. Жағасы жоғ. бөлігінде тік жарлы, биіктігі 5 — 8 м. Қазымбет ауыл тұсында таудан шыға үлкен ысырынды конус қалыптастырады. Конус аумағында арнасы тармақталып, Каначка мен Шошқалы салалары құйған тұстардан бір арнаға қайта тоғысады. Жайылмасы тармақталған тұстарында кеңейіп, шабындық шөп өседі. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Жазғы — көктемгі кезеңдерде тасып, жаз соңынан күз басталғанға дейін және қыста сабасына түседі. Суының минералдықсу тасу кезінде 100 — 300 мг/л, сабасына түскен кезеңдерде 200 — 500 мг/л. Алабының таулық бөлігінде орман ағаштарының сиректігі, беткейлерінің тік жарлылығы, қорым тастардың мол қоры, нөсерлі жауындардың көптеп орын алуы сел қаупін туғызады. Көп жылдық орташа су ағымы Сарыбұлақ өзен сағасынан 0,7 км төменде 19,1 м3/с. Суы егін суаруға, шабындықтар мен жайылымдарды суландыруға пайдаланылады.

 Жаманты –Жетісу (Жоңғар) Алатауының солтүстік-шығысындағы тау сілемі. Алматы облысы жерінде. Алакөл ойысының оңтүстік-батыс жағында ендік бағытта созылып жатыр. Абсолюттік биіктігі2605 м. Ұзындығы 25 – 30 км, ені 15 – 18 км, негізінен, интрузивті және метаморфтық жыныстардан түзілген. Жер бедерінде денудациялық-эрозиялық пішіндер басым. Етегіндегі қызғылт қоңыр топырағында әр түрлі астық тұқымдас шөптесін біртіндеп қылқан және жалпақ жапырақты орманға алмасады.

ЛЕПСІ — Балқаш алабындағы өзен. Алматы облысы Ақсу, Сарқант аудандары жерімен ағады. Ұзындығы 418 км, су жиналатын алабы 9,4 мың км2. Жетісу Алатауының солтүстік беткейіндегі мұздықтардан басталып, Балқаш көлінің оңтүстік-шығыс бөлігіне құяды. Аңғары жоғары бөлігінде тар шатқалды, төменгі ағысында кеңейе түседі. Жер асты, жауын-шашын, мұздық суымен толығады. Жылына су деңгейі 2 рет — көктемде және жазда көтеріледі. Суы лайлы, ағыны қатты. Өзеннің жазық жерлері желтоқсаннан наурызға дейін қатады. Жылдық орташа су ағымы Новоантоновское ауылы тұсында 24,9 м3/с. Суы егін суаруға, жағалауы шабындық пен жайылымға пайдаланылады. Лепсінің су режимін реттеу үшін Лепсі каналысалынған.

Шынжылы– Алакөл алабындағы өзен. Ұзындығы 110 км, су жиналатын алабы 1510 км². Солтүстік Жетісу Алатауындағы Көктөбе тауының солтүстік беткейінен басталып, Үшаралқаласынан 5 км төменде Тентек өзеніне сол жағынан құяды. Жоғары және орта ағыстарында аңғары тар, таулық сипатты, жағасы тік жарлы (5 – 12 м). Жайылмасы төм. бөлігінде ғана айқын қалыптасқан, ені 50 – 120 м. Негізгі салалары: Байбол, Көктас, Қарғалы, Жыланды. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Көктемде және жаздың басында тасиды. Көп жылдық орташа су ағымы сағасы тұсында 2,70 м³/с. Елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады. Бойында екі суару каналы салынған.^[1]

Көксуат– Алакөл алабындағы өзен. Алматы обл. Алакөл ауд. жерімен ағады. Тастау жотасының 3300 – 3500 м биіктіктегі мұздықтарынан бастау алып, Ырғайты өз-не құяды. Ұз. 41 км. Ұзынды-қысқалы 11 саласы бар. Жоғ. ағысында аңғары мен арнасы тар шатқалды. Еріген қар, мұз суларымен толығады. Наурыз – сәуір айларында тасиды. Суы тұщы. Ауыз су ретінде пайдалануға қолайлы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

 

1  Мукашева Ж.Н., Мухамадиева А. К истории развития ландшафтов                    

   Алакольской котловины. //Вестник КазНУ, Серия географическая, Алматы. 2003,  

    № 2(17), С. 17-20.

 

2   Коровин В.И. Влияние гидрометеорологических условий на сток рек и уровень  

     озер бассейнов рек Верхнего Иртыша и Балхаш-Алакольской впадины.-   

     Ленинград.: Гидрометеоиздат, 1966.- 378 с.

 

3 Беремжанов Б.А., Снегирева Н.Е. Химическая характеристика озер и рек  

    Алакольской впадины. В сб.: Химия и химическая технология, №1. Алматы. 1989.   

     С.12-16.

 

4   http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D3%A9%D0%BB _%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B