Земская рэформа 1864 праводзілася
не паўсюдна і не адначасова.
Да канца 70-х гг. земства былі
ўведзеныя ў 34 губернях Еўрапейскай
Расеі і ў Вобласці войска
Данскога (у 1882 ліквідаваныя). Шматлікія
нацыянальныя і інш. раёны Расійскай
імперыі земств не мелі. Нягледзячы
на абмежаванасць Земская рэформа
1864, яна садзейнічала развіццю
мясцовай ініцыятывы, буржуазнай
гаспадаркі, буржуазнай культуры
і была крокам на шляху ператварэння
феадальнай манархіі ў буржуазную.
"Контррэформы" канца 80-х - пачатку
90-х гг. значна павузілі дзейнасць
земств.
Земская рэформа 1864 г. была
распаўсюджаная на тэрыторыі
Беларусі толькі ў 1911 г. і
кранула толькі Віцебскую, Менскую
і Магілёўскую губернii. Гэта стала
чыннікам адсутнасці земств у
Віленскай і Гарадзенскай губернях,
дзе вага каталіцкага насельніцтва
была значнай. Па гэтым жа
прычынам з вялікім спазненнем
і істотнымі адступамі ад статуту
праводзілася ў Беларусі і
судовая рэформа.
У Беларусі (толькі ў Віцебскай,
Магілёўскай і Менскай губернях)
закон аб земскіх начальніках
быў уведзены толькі ў 1900 г.
"Буйнымі асаблівасцямі адрозніваецца
арганізацыя земскіх устаноў,
уведзеная ў 1911 году ў губернях
Віцебскай, Валынскай, Кіеўскай,
Менскай, Магілёўскай і Падольскай,
- заканадавец імкнуўся даць перавагу
на выбарах асобам рускага
паходжання" Такім чынам, земская
сістэма выбараў у Валынскай,
Кіеўскай і Падольскай губернях
мела абмежаванні саслоўнага, маёмаснага
ярка выяўленага нацыянальнага
характару.
Дзяржаўная дума прыняла
законапраект, які пасля правалу
ў Дзяржаўнай радзе стаў законам
14 сакавіка 1911 г. у парадку ўжывання
87 артыкулы Асноўных дзяржаўных
законаў. Іста яго зводзіцца
да наступнага.
1. Выбары па саслоўях у адрозненне
ад цэнтральных губерняў Расіі,
дзе дзейнічалі земскія ўстановы
на аснове Становішча 1890 г., адмяняліся.
Земства, такім чынам, станавілася
безсаслоўнымі. Замест саслоўных
курый уводзіліся дзве нацыянальныя
- польская і руская (куды залічаліся
ўсе не палякі). Прадстаўніцтва
ад кожнай нацыянальнасці штучна
фіксавалася па двух прыкметам:
адсотку насельніцтва дадзенай
нацыянальнасці ад агульнай колькасці
насельніцтва павета і адсотку
каштоўнасці якія належылі яму
нерухомых маёмасцяў.
2. закон меў не меней ярка
выяўленую класавую сутнасць. Ён
не дапушчаў у земства большасці
сялянскіх дэпутатаў.
3. Асноўнае новаўвядзенне складалася
ў паніжэнні напалову ў параўнанні
з цэнтральнымі губернямі Расеі
маёмаснага цэнзу для атрымання
права ўдзелу ў выбарах земскіх
галосных, г. зн. выбарнікамі павятовых
земскіх галосных станавіліся
не толькі буйныя, але і сярэднія
ўласнікі.
Уводзячы земскія органы
самакіраванні ў заходніх губернях,
царскі ўрад пераследвала мэты
абвастрыць тут і без таго
моцную нацыянальную розніцу,
умацаваць пазіцыі і ўплыў
рускіх абшарнікаў і праваслаўнага
духавенства сярод сялян, стварыць
спрыяльныя ўмовы для палітыкі
іх русіфікавання і дужання
з нацыянальна-вызваленчымі памкненнямі.
Нарэшце, уводзіны земства давала магчымасць
пакончыць з манаполіяй каталіцкага прадстаўніцтва
ў Дзяржаўнай радзе ад заходніх губерняў.
Такія прычыны і ўмовы
выклікалi да жыцця закон 14 сакавіка
1911 г. аб ужыванні Становішча
аб земскіх установах 12 чэрвеня
1890 г. да губерняў Віцебскай,
Валынскай, Кіеўскай, Менскай, Магілёўскай
і Падольскай.
Земскае самакіраванне з
1890 гады ператваралася з ўсесаслоўнага
ў саслоўнае, вяртаючыся на
асновы адміністрацыйнай прылады
XVIII стагоддзя. У земствах, пачыная
з 1890-х гадоў сялянскае прадстаўніцтва
рэзка скарачалася, але ў яго
ўліліся адукацыя ў земскіх
школах, гімназіях, вучэльнях.
Да 1912 г. земства заснавалі
40000 пачатковых школ, каля 20000 лякарань,
сетка бібліятэк, чытальняў, аптэк,
фельчарскіх пунктаў. Для выканання
сваіх функцый земства атрымалі
права абкладваць падаткамі насельніцтва
і наймаць службоўцаў. Земскі
бюджэт вырас з 1865 да 1912 гг. у
45 раз, склаўшы 254 млн. руб. 30% земскіх
выдаткаў у 1912 г. ішло на
народную адукацыю, 26% на ахову
здароўя, 6,3% на развіццё мясцовай
гаспадаркі, 2,8% на ветэрынарную справу.
На службе ў земскіх управах
у 1912 г. складалася каля 150000 адмыслоўцаў
настаўнікаў, лекараў, аграномаў,
ветэрынараў, статыстыкаў і інш.
Літаратура
Именной указ Николая II о
Положении, о губернских и уездных
земских учреждениях – распространении
действия Положения на губернии
Витебскую, Минскую и Могилёвскую.
(Извлечение). 1911 г. // История Беларуси
в документах и материалах.–Мн.,
2000. С.243–244.
Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч.1.–Мн.,
2000. С.327–334.
Гісторыя Беларусі з 1795 г.
да вясны 1917 г.: Вуч. дапам.–Мн.,
2001. С.295–309.
Сталыпінская аграрная рэформа
і яе ажыццяўленне на Беларусі
// З гісторыі эканамічных рэформаў
на Беларусі: Метад. зб.–Мн., 1994. Вып.
1.
Эканамічная гісторыя Беларусі.–Мн.,
1999. С.196–205.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі:
У 6 т. Т.1–6.–Мн., 1991–2001