Салық жүйесі

        Салық салу элементтері мыналар:

           Субъект, объект, салық көзі, салық  ставкасы, салық өлшем бірлігі  салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі,  салық төлеушінің және салық  қызметі органдарының құқы мен  міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

        Енді осы әрбір элементке қысқаша  түсінік берейік.

           Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.

           Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және т.б.

 *Салық көзі – салық салынатын табыс.

*Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.

*Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.

*Тұрақты ставкалар  салық объектісінен түсетін табыстың  мөлшеріне байланыссыз, өлшем  бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.

*Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды.

           Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.

          Регрессивтік  ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады.

          Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.

          Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.

          Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.

          Салық төлеу мерзімі  – салық төленетін уақыт.

          Салық төлеу тәртібі  – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

          Салық қызметінің негізгі  міндеттері мыналар:

• салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
• заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
• салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.

          Салық төлеушілер өз тарапынан  мынадай міндеттерді  атқарулары тиіс:

1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтауға;

 

1.2 Жалпы мемлекеттік  салықтар

         Заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы салық жүйесінің құрамының бір бөлігі болып табылады. Бұл салық заңды тұлғалардың табысына салынатын тікелей салық.

         Салық төлеушілер салық жылында салық салынатын табысы бар заңды тұлғалар (мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері, өндірістік кооперативтер, коммерциялық емес ұйымдар).

          Оның ішінде:

          - Қазақстан Республикасы Ұлттық  банкісінен басқа резидент және резидент емес заңды тұлғалар;

          -кәсіпкерлік қызметінен алынған  табысы бойынша коммерциялық  емес және бюджеттік ұйымдар.

          Салық салу объектісі болып,  салық салынатын табыс саналады.

          Салық салынатын табыс жылдық  жиынтық, табыс пен белгіленген  шегерістер арасындағы айырма ретінде анықталады.

          Жылдық жиынтық  табыс.  

         Жылдық  жиынтық табыс – заңды тұлғалардың  күнтүзбелік жыл ішінде түрлі  көздерден алған табысы. Заңды  тұлғаның жылдық жиынтық табысына кәсіпкерлік  қызметтен түскен табыстардың барлық түрі жатады, оларға:

1. өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден түскен табыс жанама салықтарсыз;
2. үйлерді, ғимараттарды, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерді, олардың құның инфляцияға орай түзетуді ескере отырып сату кезіндегі құнының өсімінен түскен табыс;
3. сату операцияларынан тыс табыстар, соның ішінде:

- проценттер, берілген кредиттер мен депозиттер  үшін төлемдер және процент  бойынша басқа да табыстар;

- заңды тұлғаға  қатысудан түскен акциялар бойынша  алынғанда дивиденттер, сондай-ақ  заңды тұлғаны тарату кезінде мүлікті бөлуден түскен табыс,бұған инфляцияны ескере отырып жарғылық қорға қосылған жарналар кірмейді;

- тегін алынған  мүлік пен ақша қаражаты;

- роялти;

- өтелетін  шегерістер;

- басқа да  табыстар;

- есепті  жылы анықталған өткен жылдардағы  табыс;

            - банк және сақтандыру ұйымдарының  резервтік         қорларының  мөлшерін азйтудан түскен табыстар;

            Резидент емес заңды тұлғаның  табыс мөлшерінің мынадай ерекшелігі  бар:

           -Резидент емес заңды тұлғаның  барлық қызметінен жалпы түсімдегі Қазақстан Республикасындағы өткізілген өнімнен алынатын жалпы түсімнің үлес салмағы;

           -Резидент емес заңды тұлға  шығысының сомасындағы Қазақстан  Республикасының аумағындағы қызметке  байланысты шығындардың үлес  салмағы. 

            Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар қатарына жатады.

            Жеке тұлғалардан алынатын табыс  салығы азаматтардың табысынан  алынатын тікелей салық. Салық  жылы салық салынған табысы  бар жеке тұлғалар табыс салығын  төлеушілер болып табылады.

             Қазақстан Республикасының азаматтары, шет мемлекеттің азаматтары және  азаматтығы жоқ адамдар табыс  салығын төлеуші жеке тұлғаларға  жатқызылады.

             Резидент – Қазақстанда салық жылы басталатын немесе салатын кез келген тізбекті 12 айлық кезеңде 183 күн немесе одан да көп күндер бойына Қазақстанда жүрген не шетел             Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметінде төлеуші жеке тұлға.Жеке тұлға өзінің келген жылының алдындағы жылы Қазақстанның резиденті болса ғана өзінің келген кезіңнің алдындағы кезең үшін резидент ретінде қаралады. Жеке тұлға өзінің Қазақстанда болған жылы аяқталған жылдан кейінгі жылы резидент болса ғана ол Қазақстанда болған кезеңнен кейінгі кезең үшін резидент ретінде қаралады.

            Салық төлеушінің бір жылғы жиынтық табысы мен табысты алуға шыққан шығындардың арасындағы айырма ретінде есептелген табысы табыс салығын салу объектісі болып табылады.

            Салық төлеуші резиденттің жылдық  жиынтық табысы резидентінің  қандай көздерден алынғанына қарамастан Қазақстан Республикасында және Қазақстан Республикасынан сырт жерде алған табыстарынан құралады.

            Салық төлеуші резиденттің жылдық  жиынтық табысына оның Қазақстан  Республикасында немесе одан  сырт жерде алынғанына қарамастан Қазақстандағы көздерден алынған табыстары кіреді.

            Кәсіпорындардан, мекемелерден, ұйымдардан  немесе негізгі жұмыс орнынан  басқа жерде кәсіпкерлік қызметпен  айналысушы жеке тұлғалардан  ақшалай немесе заттай нысанда  табыс алушы жеке тұлғалардың табысы айлық есептік көрсеткіштің белгіленген мөлшердегі сомасына азайтылмайды.

              Тұрақты мекемемен байланысты  емес бейрезидент жеке тұлғалардың  Қазақстандағы көздерден алынған  табыстардан жоғарыда көрсетілген  шегерістерге құқығы жоқ.

Жеке  тұлғаның салық салынатын табысына мынадай ставкалар бойынша салық салынуға тиіс:

 
 

1.3 Ғалымдар мен тәжірибешілердің  пікірлеріндегі салық  жүйесі    туралы  көз қарастар 

      Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетінің мекен –  жайына аумақтық салық органдары  жіберген камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаларға салық төлеушілерден шағымдар түсуде. Бұл ретте Салық кодексінде салық актісі бойынша хабарламаларға жасаған салық төлеушілердің шағымдарын уәкілетті мемлекеттік органның қарауы көзделген.

      Сондай  – ақ аумақтық салық комитеттерінің камералдық бақылау нәтижелері бойынша салық төлеушілерге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелген сомасы туралы хабарламалар жіберген жағдайлар болды.

      Соған байланысты мынадай түсініктеме  жасаймыз.

      Салық кодексінің 517 – бабында салық  бақылауының нысандары салық  тексерістері түрінде де, сондай –  ақ камералдық бақылау түрінде де көзделген.

      Салық кодексінің 18 – бөлімінің ережелерінде есептелген салықтар, өсімдер мен  айыппұлдар сомаларына қатысты Салық тексерістері актілері бойынша хабарламаларға салық төлеушілер шығымдарын қарау тәртібі айқындалған.

      Айтылғандарға байланысты, алдағы уақытта хабарламалардың  дұрыс ресімделмеуіне және мұндай шағымдардың  Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетіне түсуіне жол бермеу үшін облыстар, Астана, Алматы қалалары бойынша салық комитеттеріне және № 1 Аймақаралық салық комитетіне осы түсініктемені төменгі тұрған аумақтық салық комитеттері мен салық төлеушілерге жеткізу тапсырылады.

      Қандай  да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі жағы бар, біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін кәсіпкерлікті ұстағандардың мүдделерінен шығады.

      Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін  жақтарын байқаумызға болады. Салықтардың  реттеушілік ролі негізінен мынадай  шарттарға жауап беруі қажет : мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.