Халықаралық қаржы

        Халықаралық валюта қаржы несие нарығы әлемдік шаруашылық пен халықаралық экономикалық қатынастардың ең маңызды бөліктері болып табылады. Соңғы екі он жылдық қаржы нарықтарының өте тез қарқынмен өскен жылдары болды. 1980 жылы әлемдегі дамыған елдердің қаржы нарықтары жалпы ішкі өніммен салыстырғанда екі жарым есе өсті.

   Сонымен қатар әлемдік валюталық сауда операциялармен арақатынасы 80 жылдары 10:1 болса, ал 1992 жылы  60:1 дейін өсті. Әлемдегі қаржы нарықтарының дамуының объективті негізі капитал айналымының заңдылықтарының қызмет етуіне байланысты. Бір жерде капиталдың мол шұгырлануы, ал екінші жерде оған дейінгі сұраныстың жоғары болуы.

Әлемдік валюта қаржы несие  нарығы әлем шаруашылығының деңгейінде осы қарама қайшылықтарды шешуге тырысады. Халықаралық экономикалық қатынастарда атап айтқанда, тауар саудасы, қызмет көрсету, капитал қозғалысы  байланыстарында тұрақты түрде валютаға деген қажеттілік туындап отырады.

Импортёрлар  тауар мен  қызмет көрсетуді сатып алған  елдердің валютасына ұлттық валютасына алмастыруға тырысады. Ал экспортерлар өздігінен экспорттық табысты шет елдік валютамен ала отырып, ұлттық валютаға айырбастайды. Инвесторлар болса, бір елдің экономикасына капитал сала отырып, сол елдің валютасына мұқтаж болады.

Валюта нарығын зерттеу, ұсыныс пен сұраныс нарығының теориясына негізделеді. Бірақта, ұсыныс пен сұраныс теориясының валюталық нарығының бірқатар ерекшелігі бар, себебі валюта ерекше тауар болып саналады. Ол халықаралық аренада да елдің ішкі нарығында да бір формада жүреді.

Валюта нарығы бәсекелесу нарығына сүйенеді. Оған қатысушылардың ойы валюта курсының айырмашылығын  салыстыра отырып, өздерінің табысын  мейлінше максималды түрде көбейту. Бұл табыстардың көлемі көптеген саяси экономикалық тәуекелділіктерге  де байланысты.

Валюта нарығына қатысушылардың мінез құлқы белгілі бір жағдайда валюта курсының ауытқуына және валюта нарығының тұрақсыздығына алып келеді. Валюта нарығындағы тұрақсыздық  көптеген әлеуметтік және экономикалық күрделі проблемаларды туындатады. Бұл жағдайда ресми органдардың міндеті валюта саясатын жүргізудегі жауаптылығына байланысты. Олар валюта нарығының тепе теңдігін ұстауға және оның тұрақты қызмет етуіне қажетті жағдайларды жасауы тиіс.

Осы тақырыпты түсіну үшін валюта нарығына түсінік бере кетейік. Валюта нарығы ол ерекше нарық, бір елдің валютасының екінші елдің валютасына нақты номиналдық валюта курсы бойынша айырбастайтын валюталық келісімдер.

Номиналдық валюталық  курс (айырбас) ол екі елдің валюта бағасының арақатынасы немесе бір  елдің валютасының екінші елдің валютасындағы ақша бірлігі түріндегі көрінісі. Валюта курсы терминін қолданғанда біз номиналы айырбас курсын айтамыз.

Ұлттық ақша бірлігін шет  елдік валюта курсына ауыстыру валюталық  котировка деп аталады. Котировка  айырбасталуға  берілген екі ақша бірлігінің арақатынасын анықтайды. Бұл арақатынастың бірлігі тұрақты болуы мүмкін емес.

Валюта нарығындағы сұраныс  пен ұсыныс үнемі өзгерісте болып  отырады. Ұсынысы шектеулі валютаның  валюталық курсы көтеріледі де, ұсынысы  мол валютаның курсы төмендейді. Котироваканы мемлекеттік (ұлттық) және ірі коммерциялық банктер жүргізеді.

Ресми котировка арқылы мемлекеттік  валюталық операциялар жүргізіледі. Банкаралық валюта саудасынды күнделікті котировкалар ресми валюта курсының айналасында ауытқып отырады, және ол банктердің сатып алу қабілеттілігінде олардың айналымында және олардың іскерлігіне байланысты. Халықаралық нарықта немесе валюта биржасында валюта екі түрлі әдіспен айырбасталады: тікелей және жанама. Тікелей котировканы қазіргі кезде көптеген ел қолданады.

Котировка әр қашанда үтірден  кейін тқрт белгімен нақты көрсетіледі. Мысалы:

   1 АҚШ долл. = 5,7045 фр.фр

   1ф.ст. = 1,6853 АҚШ долл.

Валюта курсының дефференцияциясы валютаны сату мен сатып алуға  байланысты.

1. сатып алу курсы. Бұл бойынша банк валютаны сатып алады.
2. сатушы курсы. Бұл бойынша банк валюта сатады. Сатушы курсы сатып алушы курсынан әрқашанда жоғары болады. Сатушы мен сатып алушы курсының арасындағы айырма банктың табысы болып саналады.
3. орта курс. Бұл сатушы мен сатып алушының орташа арифметикалық курсы. Оларды диллерлер қолданады. Сыртқы сауда контрактарында валюта курсын анықтап, немесе оны қайта санайды.
4. кросс курс. Екі шетелдік валютаның котировкасы. Бұлардың біреуі де келісімге қатысушы елдің ұлттық валютасы болып саналмайды, немесе екі елдің валютасының арақатынасының курсы үшінші елдің валютасының курсына қатысты болады.  (мысалы АҚШтың долл.)
5. «фиксинг» -  әр валютаға сұраныс пен ұсынысты салыстыра отырып, банкаралық курсты анықтау, соның негізінде сатушы мен сатып алу курсын анықтау. Ол ресми бюллетеньдерде жарияланады. 

Халықаралық қаржы нарықтары

Қаржы нарығы (ссуда капитал  нарығы) - капиталға сұраныс пен  ұсыныстың негізінде делдалдардың көмегімен қарыз алушылар мен  кредит берушілердің капиталды бөлу механизмі. Іс жүзінде қаржы несие институттары ақша ағымдарын қарыз берушілер мен қарыз алушылардың арасына бағыттап отырады. Қаржы нарығының басты қызметі, жинақталған нақты қаржы қорын қарыз капиталына айналуына көмектеседі.

Қаржы нарығының  құрылымына келетін болсақ, қаржы  нарығы, ақша нарығы болып бөлінеді. Ақша нарығы ол қысқы мерзімдік кредиттік  операциялардан тұрады (1 жылға дейін).

Ақша нарығы есеп, банкаралық және валюта нарығы болып  бөлінеді.

Капитал нарығы құнды қағаздар нарығы, орта және ұзақ мерзімдік банктік кредиттер нарығы болып бөлінеді.

Есеп  нарығының негізгі құралдары болып коммерциялық вексельдер және басқа да қысқа мерзімдік міндеттемелер жатады (құнды қағаздар). Сонымен есеп нарығында қысқа мерзімдік құнды қағаздардың өте үлкен массасы айналымға түседі. Оның негізгі сипаттамасы - жоғары өтімділігі мен тез қозғалысқа ие болуы.

Банкралық нарық ол қарыз капитал нарығының бір бөлігі,   несие беруші органдарының бос ақша ресурстарын қысқа мерзімге банкаралық депозитке өткізу формасы. Көп тараған қысқа мерзімдік депозиттер бір, үш, алты айға шейін болады. Ең ұзақ мерзімі бір күнен екі жыд кейде бес жылға шейін болады. Банкаралық нарық құралдары кейде орта және ұзақ мерзімдік операцияларға да жіберіледі.

Валюта  нарығы елдердің жеке  тұлғалармен заңды тұлғалардың халықаралық есеп айырбасындағы ақша міндеттемелерін атқарады. Халықаралық есеп айырбасының ерекшелігі барлық елдерге бірдей есеп құралының жоқтығы. Сондықтан да сыртқы саудада, қызмет көрсетуде, инвестицияда мемлекетаралық есеп айырылысу бір елдің валютасын екінші елдің валютасына айырбасту мен жүргізіледі. Валюта нарығы сұраныс пен ұсыныстың негізінде валюталарды сату мен сатып алу жүргізілетін ресми орталық болып саналады.

Капитал нарығы орта және ұзақ мерзімдік кредит және акция мен облигацияларды қамтиды. Ол құнды қағаздар нарыға және орта, ұзақ мерзімдік банк кредиті нарығы болып бөлінеді. Капитал нарығы  үкіметаралық ірі банктер мен корпорациялардың ұзақ мерзімдік инвестициялық ресурсы қызметін атқарады.

Қаржы нарығы ұлттық және халықаралық болып бөлінеді.

Мемлекет пен  қаржы нарығының арақатынасы  өте көп жақты болып келеді. Мемлекет кредитор да және қарыз алушы  да бола алады. Олар қаржы нарығының  қызмет істеу қағидасын анықтайды  және күнде қадағалап отырады, сонымен бірге ресми ақша кредит саясатын жүргізеді. Мемлекет сонымен бірге қаржы нарығының дамуын қорғап отырады. Сондайақ ол ұлттық экономиканың тұрақты даму жағдайына байланысты болады.

Халықаралық қаржы орталықтары

Халықаралық қаржы орталықтары арнайы қаржы кредит институттарының шоғырланған орны болып табылады. Бұл жерлерде халықаралық валюта, кредит, қаржы операциялары, құнды қағаздар, алтын  келісімдері жүргізіледі. Оларды негізінен жүргізетіндер әр түрлі банктер, банк үйлері, брокерлік фирмалар, ірі корпорациялар, жеке тұлғалар, инветициялық қорлар. Олардың көлеміне, валюталық операциялар мен валютаны қолдануына байланысты халықаралық, аймақытық, ұлттық болып бөлінеді. Ұлттық валюта нарығы шетелдік валютаның ұлттық валютаға сату мен сатып алу жүргізілетін орталықтарда жүргізеді. Олар сұраныс пен ұсыныстың негізінде қалыптасады.

Валюта нарығы шетелдік валютаны сатуға қатысатындардың  арасындағы телефон, телефакс жүйелерінің  сырттай байланыстары арқылы жүргізіледі. Кей елдерде арнайы валюта биржалары құрылған, олар нақты бір мезгілде жұмыс істейді. Валюта сатудағы маңызды фактор, ол ақпарат жүйесі болып табылады. Ақпарат айырбастау спутник және мониторлық байланыстар жүйесі арқылы жүргізіледі. Мониторлар барлық валюта сататын қаржы орталықтарында қондырылған.

Сонымен бірге  маклерлер мен бірге басқа  да мүдделі тұлғалар мен ұйымдар  да жұмыс істейді. Халықаралық экономикадағы  валюта нарығының негізгі қызметтеріне төмендегілер жатады:

1. халықаралық капитал, қызмет көрсету және сауда айналымының қызметі;
2. валютаға деген сұраныс пен ұсыныстың негізінде валюта курсын қалыптастыру;
3. валюталық тәуекелділік пен капиталдың алып сатарлық қозғалысқа қозғалысын қорғау механизмі;
4. әр түрлі елдердің орталық банктерінің ақша кредит саясатын жүргізудегі валюта нарығының құралын қолдау;

Ұлттық валюта нарықтары барлық нарық экономикасы  дамыған елдерде құрылған. Ұлттық нарықтардың дамуы мен олардың  арасындағы байланыстардан біртұтас әлемдік  валюта нарығы құрылады. Әлемдік валюта нарығының қалыптасуының алғышарттарына жататындар:

• шаруашылық байланыстардың интернационализациясы;
• өндіріс пен банк ісіндегі капиталдың шоғырлануы;
• банкралық телекоммуникацияның дамуы;

Халықаралық валюта орталықтарының ішіндегі ең ірілері  Лондонда, Нью Йоркте, Франкфурт  на Майнеде, Парижде, Токиода орналасқан.

90-шы жылдардың  басында халықаралық валюта операцияларының  елу пайызы ірі үш әлемдік  нарық орталықтарында жүргізілген:  Лондон, Нью йорк, Токио. Олардың  бір күндік валюталық операциялары  бір триллион екі жүз отыз  миллиард долларға жеткен. Соңғы жылдары ірі қаржы орталықтары Сингапур көптеген офшорлық аймақтарда дамып келеді. Қазіргі кездегі валюта нарығының бірнеше ерекшеліктері бар.

1. валюта нарығымен  аймақтануымен ғаламдануы және  валюталыө операциялардағы байланыстардың  автоматтандырылуы;

2. валюталық операциялардың  жаһандық масштабы мен орталықтандырылуы;  көптеген операциялар банктер  арасында ЭВМды қолдану арқылы  жүргізіледі;

3. валюталық операциялардың  унификациялануы;

4. алып сатарлық операциялардың  масштабының кеңеюі;

5. валюта курсының тұрақсыздығы;