Банктің Меншікті капиталдың есебі

Банктің Меншікті капиталдың есебі

Кіріспе 

       Банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операцмялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы банктік ресурстар болып табылады.

Банк ресурстарының  құрылымына мыналар жатады:

• Банктің меншікті капиталы
• Банктің заемдік және тартылған қаражаттар

Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10% жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.

Коммерциялық  банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын  кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие.

Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал  көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға жұмсалатын және тағы басқа шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капиталдың есебінен банкте қажетті резервтер құрылады. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.

Банктің меншікті капиталы – банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.

Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әр түрлі  факторларға, атап айтсақ активтер сапасына, меншікті пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатында және банк саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.

Сонымен, қазіргі  коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:

• Жарғылық капитал;
• Резервтік капитал;
• Қосымша капиталдар;
• Бак операцияларына бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
• Бөлінбеген банк пайдасы;

Жарғылық капиталдың есебі 
      Кәсіпорынның жарғылық қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.  
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да мүліктердің немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса, жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын анықтайды.  
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса алғанда) болуы мүмкін.   
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқықғы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек., бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.  
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың ақшалай салымыдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық есеп берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.  
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында бірлесіп жауап береді.  
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады. 
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке салым ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке бір – бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.  
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің жарғылық капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады және құжаттарын мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.  
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының жалпы сомасының 25%-тей мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қтаысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.  
Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары белгіленген мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар өзінің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса олардың жарғылық капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады. 
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері бірыңғай валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған жарғылық капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық акционерлік қоғамы өзінің жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төленуі тиіс.  
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік қоғамы үшін – бес мың минималды есептік көрсеткіш, ал жабық қоғам үшін – жүз минималды есептік көрсеткіш құрайды. 
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің шешімімен белгіленеді. 
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шығарылатын акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болады. Шығарылған (төленген) жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін. Бұл жерде шығарылған акцияның номиналды құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден төмен болмауы керек. 
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және орналастырылып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға жарғылық капитал азайтылады. 
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді. 
 Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң, жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге құқылы. 
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді. 
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқықтарын қанағаттандырады: 
-дивидендтер алуын; 
-қоғамды басқаруына қатысуын; 
қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса алатындығын. 
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы (атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана пайдалана алады.  
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 501-ші «Жай акциялар», 502-ші «Айрықша бар акциялар», 503-ші «Қосқан үлестер мен жарналар» шоттары енетін 50-ші «Жарғылық капиталы» деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.  
50-ші «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сәйкес келуі керек. 50-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі болйынша жүреді, олардың ұлғайған немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер енгізіледі. 
50-ші «Жарғылық капитал» бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын қарастырайық. 
501-ші «Жай акциялар», 502-ші «Айрықшылығы бар акциялар» шоттарының кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 511-ші «Төленбеген капитал» шотымен корреспонденцияланады. 
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық құны төленсе, онда ол: 431, 432, 441, 451, 452 дебеті бойынша және 511 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. 

  Резервтік капитал  есебі.

Меншікті капиталдың бір бөлігі қорлану көзініңбірі – резервтік капитал болып табылады. Оның синтетикалық есебі 5300 бөлімшесінің 5310-5340 шоттарында жүргізіледі. Шоттар пассивті болғандықтан резервтік капиталдың қалыптасуы олардың кредиттік айналымда, ал дебиттік айналымда резервтік капитал қаражаттың жұмсалуы көрсетіледі. Резервтік капиталдың қалыптасуы міндетті және ерікті түрде жүзеге асырылыды.

ДТ 5410 КТ 5310-5340 –  Есепті жылдың бөлінбеген табысы есебінен резервтік капиталдың қалыптастырады.  КОРРЕСПОНДЕНЦИЯ:

ДТ 5310-5340 КТ 5410 – Есепті жылы жабылмаған зиян резервтік капиталдың есепті жылы орын алған зиян саласын жабуға пайдалануы.

ДТ 5310-5340 КТ 3380 –  Есепті жылдың пайдасының жетіспеуіне  байланысты акционерлерге дивидендтердің резервтік капитал есебінен есептелуі.  

  Бөлінбеген табыс есебі.

       Меншікті капиталдың бір бөлігі – бөлінбеген табыс болып табылады. Бөлінбеген табыс ұйымның акционерлеріне, дивидендтер және қатысушыларға табыстар түрінде бөлінбеген меншікті капиталдың бір түрі болып табылады. Бөлінбеген табыс сомасы 5400 бөлімшенің 5410-5430 шоттарында есепке алынады. 5410 шоты нәтижелік шот, уақытша шот. Уақытша болу себебі, бұл шотта есепті жылдың барлық табыстары мен шығындары есептеліп, есептік кезеңнің соңында шот жабылады. 5420 шотында есеп саясатының өзгеруіне байланысты пайда және зиян операцияларының түзетуі жүзеге асырылады. 5430 шотында өткен жылдардың бөлінбеген табысы мен жабылиаған зиян сомасы есепке алынады. 5430 шоты бойынша қалдық калуы мүмкін және сол қалдық сомасы ұйымның бухг. балансында көрсетіледі. 
 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы» ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;

2. «ҚР бағалы қағаздар нарығы туралы» заңының ресми мәтіні. Алматы: «Жеті Жарғы», 2004 – 4 б.

3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым

4. Қалғұлова Р.Ж. «Екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есеп» Алматы 2005 ж.