Қазақстан қор биржасы

Қор биржасы бағалы қағаздардың екінші ретті ұйымдастырушысы болып келеді. Қор биржасы БҚН сауда, кәсіби және технологиялық ядро болып табылады.

Классикалық қор биржасы белгілері:

-  тіркелген сауда орны бар орталыктандырылған нарық

-  бұл нарықта белгілі талаптарға жауап беретін жақсы бағалы қағаздарды таңдау процедурасы бар (элементтің қаржылық тұрақтылығы және ірі мөлшерлері, бағалы қағаздар жалпылығы, сұраным жалпылығы)

- биржа мүшелері ретінде ең жақсы операторларды таңдау процедурасы болуы

- сауданың уақытша регламентінің бағалы қағаздары мен стандартты сауда процедуралары болуы

- мәліметтерді тіркеу орталығы және олар бойынша есеп айырысу

-  ресми котировкаларды бекіту

-  биржа мүшелерін қадағалау

Қор биржасы жабық АҚ нысанында құрылады және ҚР заңдылығына сәйкес 10 мүшеден кем емес мүшесі болуы керек, олар тек оның акционерлері. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады, оның мақсаты пайда табу емес. Өзін-өзі жабу қағидасына негізделген және өз қызметінен өз мөлшеріне табыс төлемейді. Қор биржасы мүше болуға құқық беретін меншік акцияларын сата алады.

Қор биржалары ҚР заңдылықтарына сәйкес тіркеледі және бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиядан бағалы қағаздармен биржалық қызмет жүргізуге лицензия алады.

Қор биржасының мүшелері негізгі міндеттері бағалы қағаздармен әрекеттерді жүзеге асыру кіретін инвестициялық институттар мен мемлекеттік атқару органдары кіреді. Қор биржасында әрекеттер тек оның мүшелерімен ғана жүзеге асырылады. Олардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздарды сатып алу-сату брокерлермен және дилерлермен жүзеге асырылады.

Брокерлер — мәміле жасаудағы делдалдар — тапсырма бойынша жоне осы үшін белгілі төлем (куртаж) ала отырып клиенттері есебінен әрекет етеді.

Дилерлер — өз аттарынан және өз есептеріне бағалы қағаздарды сатып алу — сатумен айналысады: жеке фирмалар,   банктер,   жеке   тұлғалар   -   қор   биржасының мүшелері.

Қор биржасының қаржылық қызметі есебінен жүзеге асырылады:

-  оның мүшелігіне кіруге құқық беретін қор биржасы акцияларын сату,

-  биржа мүлкін пайдаланғаны үшін қаражаттар,

-  ақпараттық, кеңес беру және т.б. қызметтер үшін қаражаттар.

Биржа табыстары оның қызметтерін жүзеге асырумен, оның қызметін кеңейтумен және жетілдірумен байланысты шығындарды жабуға бағытталады.

2.1. Қор биржасының қатысушылары

Қор биржасы жабық биржа болып табылады. Сондықтан биржадағы құнды қағаздар саудасын оның мүшелері ғана жүргізе алады. Қор биржасы мүшелері болып заңды және жеке тұлғалар табылады. Егер қор биржасының акционерлік қоғам ретінде ұйымдастырылған болса, онда оның мүшелері тек акционер бола алады.

Биржаға жаңа мүшелерді қабылдау биржа жарғысыңда анықталады. Кейбір биржалар биржа мүшелерінің санын шектемейді.

Қор биржалары үшін оның барлық мүшелері бірдей, яғни онда әртүрлі категориялары мүшелер болмайды.

Ал шетелдік қор биржаларының тәжірибелерінде биржа мүшелері әр түрлі категорияға бөленеді. Мысалы; Халықаралық Лондон қор биржасының мүшелері үш категорияға бөлінеді:

1. Бірінші категорияға дилер, не брокер немесе бір уақытта брокер де, дилер де бола алатын биржа мүшелері жатады.

2. Дилераралық брокерлер. Оларға нарықта бір-бірімен жасырын түрде қарым-қатынас жүргізгісі келетін нарықтың қатысушыларына делдалдық қызмет көрсететін фирмалар жатады.

3. Ақша брокерлері. Олардың негізгі қызметтері нарықтың қатысушыларына құнды қағаздарды қарызға береді.

Биржа мүшелеріне қойылатын талап, биржаның өзінен де талап етіледі.

Биржа мүшелеріне қойылатын және биржаға қойылатын талаптар:

1. Биржа жарғысын және басқа да нормативті құжаттардың болуы керек.

2. Нормативті құжаттарда және жарғылық қорда көрсетілген әдістер мен тәсілдерге салымдарға, жарналарға қосымшалар енгізіп отыру.

3. Биржа мүшелері биржаның іскерлік қызметтеріне өз үлестерін қосулары керек.

3. Қазақстанда қор биржаларының қалыптасуы және дамуы

Биржалық қозғалыстың даму тарихы 100 жылдан астам уақытты қамтиды. Қазақстанда алғашқы тауарлар биржалары 1991 жылдың бас кезінде дүниеге келді. Бағаны реттеу босатылған соң рынок аласапыран күйге түсті. Ондай жағдай демпингке, әкімшілік өктемдікке, айла-шарғылы саудаға басқа да келеңсіз жағдайларға әкеліп соқты. Рынокқа қатысушылардың көпшілігі биржалық сауда тәртібі жеткілікті білмегендіктен зиянға қалды немесе өз қызметтерінен тиісті пайдасын ала алмады. Республика биржалары өз қызметтерін Қазақстан рыноктарында бар тауарлардың барлық түрімен сауда жасаудан бастады, ал кейін бірте-бірте тауар түрлері бойынша биржалық топтарға маманданды. Сонымен бірге үкімет те өркениетті рынок құру жөнінде бірқатар, қадам жасады. Мемлекеттің биржалық сауданы ұйымдастыру есебінен алған үлкен экономикалық пайдасы ішкі және сыртқы сауданы, тауар биржаларының қызметін реттейтін бірнеше заң актілерінің қабылдауға маңызды фактор болды. Шындығына келгенде объективті нарықтық баға нақ осы биржада қалыптасады, тек биржа ғана ауыл шаруашылық өнімдері, сондай-ақ кейбір өнеркәсіптік тауарлар рыногында бизнеспен айналысатындардың бәріне қалыптасқан жағдайда еркін және дер кезінде бағдар ұстауға мүмкіндік береді. Сол тоқсаныншы жылдары биржалардың облыстарға жанар-жағармай, газ, құрылыс материалдарын, машиналар мен құрал-жабдықты, азық-түлікті адал бәсекелестік пен еркін баға белгілеу шарттарымен орталықтандырылған түрде беруге нақты мүмкіндіктері болды. Мұның өзі сатып алу бағасын төмендетуге ықпал етті. Сол кезеңде Қазақстан биржалары алдында биржа ісін ұйымдастыруда, биржалардың пәрменді бірлестіктерін құруда қол жеткен шептерді сақтап қалу міндеті тұрды. Олар өздері бірігіп Қазақстанның биржа одағын құрды. Оның дүниеге келуіне бастамашы болған халықаралық Қазақстан агро өнеркәсіп биржасы, Оңтүстік Қазақстан Жібек Жолы тауар биржасы, Қостанай Астық тауар биржасы,  Ақтөбе «Көкжар» тауар-шикізат  биржасы,  Батыс  Қазақстан «жайық» әмбебап биржасы – барлығы 14  құрылтайшы  болды.  Биржалық  қызметтегі  келешегі  зор  бағыт  фьючерстік  рынокты  дамыту  болып  табылады.  Ол  өнімнің,  құнды  қағаздардың  болашақтағы  бағасын  және  валюта  бағамын  күтпеген  ауытқулардан  сақтандыруға  мүмкіндік  береді. Фьючерстік  биржа  бағалап  рыногын  көрсетеді,  ол  биржалық   бағаға және де белгілі  бір таулармен жасалған нақты  мәмілелердің кесімді бағасына, сақтандыру арқылы елеулі ықпал етеді. Фьючерстік  биржалар - өзіндік қаржы орталықтары, олардың дамуы қаржы капиталының күшеюіне алып келеді. Нақты биржалық қызмет жүргізбейтін ұсақ биржалар құру өркениетті рынокты бүлдіреді, тұтас алғанда республикадағы биржалар қозғалысқа көлеңке түсіреді. Қазақстанның биржа одағы биржалық рынокқа қатысушылардың мүддесін білдіріп оларды қорғауды мақсат етті.

Бағалы қағаздармен сауданы қор биржасынан тыс рыноктың баға кесу ұйымы, заңдарға сәйкес өзге де ұйымдарды ұйымдастырады. Қор биржасы – бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылардың құратын жабық акционерлік қоғам нысанындағы өзін-өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым. Қор биржасының қызметі өзін-өзі өтеу қағидасына негізделеді және оның қызметінен түскен кірістер биржаны материалдық-техникалық дамытуға пайдаланылады. Қор биржасы қаржы құралдарымен мәмілелер жасауға арналған үй-жай болып табылатын арнайы жабдықталған сауда алаңын береді және қаржы құралдарымен сауда жасауды ұйымдастырады, қаржы құралдарына баға кесуді жүзеге асырады, мүшелеріне ұйымдық, ақпараттық, консультациялық қызметтер көрсетеді және заңнамада көрсетілген өзге де функциялардың жүзеге асырады. Биржада орны бар және қаржы құралдарымен саудаға қатысатын бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары қор биржаларының мүшелері болып табылады. Қор биржасының кемінде 10 мүшесі болуы тиіс. Қор биржасы өзінің бағалы қағаздар рыногындағы қызметінде мемлекеттік органға тәуелді емес. Қор биржасының жұмыс істеуі айырықша болып келеді және кез келген қызмет түрлерін жүзеге асыруымен сыйыспайды, оның тауар биржаларының функцияларының орындауға құқығы жоқ. Қор биржасының жұмыс істеуіне белгіленген тәртіппен лицензияны уәкілетті орган береді. Қор биржасының кірісі негізінен биржалық саудаға қатысушылар төлейтін жарналар мен алымнан, биржаның акцияны сатудан түскен қаражаттан оның ақпараттық, консультациялық және өзге де қызмет көрсетуінен алынған қаражаттарынан құрылады. Олар биржаның өзінің функцияларын жүзеге асырумен, оның қызметінің кеңеюімен және жетілдіруімен байланысты шығысты жабуға бағытталады. Биржа негіз қалаушы қағидасы бағалы қағаздан рыногының өтімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Қор биржасы бағалы қағаздар рыногының субъектісіне келтірілген залалдардың орнын толтырады және оған өз жарғысын, сауда ережелерін бұзған немесе коммерциялық құпияны жария еткен жағдайда заңнамаға сәйкес жауап береді.

Қазақстанда "Бағалы қағаздар айналымы және биржасы туралы" заң қабылданды. Онда бағалы қағаздардың жалпы құқықтық, ұйымдық шарты, шығару тәртібі және айналуы, қор биржалары жұмысының негізгі принциптері белгіленген. Бірінші қор биржасы Алматы орталық қор биржасы деген атпен 1991 жылдың сәуір айында ашылды.

Акционерлік қоғам - өздерінің ресурстарын орталықтарын немесе тұрғындардың жинақтарын айналымға акция немесе басқа бағалы қағаздар шығару жолымен жұмылдыратын кәсіпорындардың, ұйымдардың және мемлекеттік органдардың ерікті бірлестігі. Бұндай қоғамдар өздері қабылдаған жарғының негізінде жұмыс жасайды және кез-келген шаруашылық саласында құрылуы мүмкін. Қоғамның жұмысына басшылық жасау басқармамен, бақылау кеңесімен, директорлар кеңесімен және басқада ұжымдық типтегі органдармен жүзеге асырылады. Басқарудың жоғарғы -- органы акционерлік жиналысы болып табылады. Бұл жиналыстырда әрбір акционер дауыс құқын беретін өзінде бар акциялардың сомасына пропорционалды дауыс санын иеленеді. Іс жүзінде акционерлік қоғамдарды акциялардың   біршама көпшілігін иеленетін ірі кәсіпкерлер (капитал иелері) толық билейді. Акционерлік қоғамда үстемдік етуге мүмкіндік беретін акциялардың санын (оның 50 проценттен астам болуы міндетті емес, қазіргі кезде акционерлік қоғамға мүшелікке тартылушылардың көптігіне қарай акцияның, 15-20 проценті жеткілікті).

Қор биржасы Ұлттық комиссияның[2] келісімімен бағалы қағаздар бойынша оларды саудаға — листингке босату, сонымен қатар саудадан шығару — делистинг тәртібін бекітеді.

Қор биржасының негізгі қызметтері:

1) бағалы қағаздардың нарыққа дейінгі тұрақтылықтарын анықтау үшін экспертизасы,

2) бағалы қағаздармен әрекеттер концентрациясы, сұраным мен ұсынымды салыстыру арқылы нарықтық бағаларын анықтау (котировка),

3) бағалы қағаздармен мәмілелер, эмитенттер бойынша ақпараттар,

4) капиталды тиімді салаларға орналастыру жолымен нарықтық конъюнктураны реттеу, ол экономиканың тұрақтылығы мен динамикалық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді.

Қор биржасы – бағалы қағаздарын бірқалыпты айналысы, олардың нарықты бағаларын анықтау және олар туралы ақпараттар тарату үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз ететін  ұйым.

Қазақстандағы құнды қағаздар рыногы бес жылға жуық уақыт ішінде классикалық цикл заңдары бойынша: жоғары белсенділік танытудан белсенділіктің күрт төмендеуіне әкеліп соққан заң бойынша дамыды.

Осы процесті мемлекеттік қолдаумен бірге, белгілі бір субъективтік факторлардың арқасында биржалық сауданы дамытудың объективтілік қажеттілігі 1991—1993 жылдар арасында бірнеше ондаған тауар, тауар-шикізат және қор биржаларының құрылуына жағдай жасады. Бұл кезең ішінде өткізілген сауда-саттық жасалған келісімдер, биржаның сауда айналымдары санының тұрақты түрде өсу динамикасымен ерекшеленеді. Алайда, 1993 жылдың өзінде-ақ бұл процесс кері сипатқа ие бола бастады: Биржалар мен брокерлік кеңселердің саны қысқара бастады, келісімдер саны азайып, биржаның сауда айналысы күрт төмендеп кетті. Осы саладағы қалыптасқан дағдарыс құбылыстары, басы артық және тиімсіз жүмыс істейтін биржалардың қысқаруына әкеліп соқты.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының құнды қағаздар рыногында екі биржа: Қазақстан Банкаралық Валюта - қор биржасы (ҚБВҚБ) және Орталық Азия қор биржасы (ОАҚБ) жұмыс істейді. Екі биржаның да сауда көлемі әзірге болымсыз мөлшерде. Құрылғаннан бері жұмыс істеу кезеңі ішінде жалпы келісімдердің саны 85, келісімдердің жалпы сомасы 794 млн. 167 мың 772 теңгені ғана құрады.

Қазақстан Банкаралық Валюта - қор биржасын Қазақстан Республикасыньң Қаржы министрлігі 1995 жылғы 30 маусымда Жарғылық қоры 40 млн. 920 мың теңге мөлшерінде, құрылтайшылар саны 16 банкіден тұратын жабық үлгідегі акционерлік қоғам ретінде тіркеген болатын. Соның ішінде жарғылық қордағы қаржының 32 процентіне ие Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі де бар. Қазақстан Республикасының Құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның шешімімен ҚБВҚБ-ға құнды қағаздар рыногында биржалық қызмет жүргізу құқығы, сондай-ақ Ұлттық комиссия бекіткен ережеге сәйкес Мемлекеттік Қазына вексельдерімен (МҚВ) биржалық сауда жасау құқығы берілді. Мемлекеттік қазына вексельдерімен тұңғыш сауда 14 қарашада өтті және оның көлемі 6 мың данадан тұратын 583 мың 900 теңге сомасына бағаланады. 1996 жылғы бірінші ақпанға дейін барлығы 5 млн, 496 мың 810 теңгеге 60 мың вексель сатылды. Қазыналық міндеттемелермен операциялар 1995 жылдың 15 қарашасынан бастап жүргізіліп келеді және 1996 жылдың ақпанына дейін жалпы көлемі 42 млн. 198 мың 750 теңгеге тұратын 45 мың дананы құрайды. Мемлекеттік құнды қағаздар бойынша барлық сауда айналымы 47 млн. 636 мың теңгені құрайды. Сауда көлемі көрсеткіштерінің мұншалықты төмен болуына әсер ететін екі факторды атап көрсетуге болады:

1) мемлекеттік құнды қағаздар бойынша есеп айырысу жүйесінің жеткілікті жасалмауы;

2) Банктердің қайталама рынокта операциялар жүргізуге аз. мүдделі болуына әкеліп соқтыратын МҚВ-ның жоғары табыс әкелетіндігі.

Құнды қағаздар бойынша негізгі операциялар көлемі 1995 жылы ОАҚБ-да жүзеге асырылды. Бұл биржа өркениетті рынокты дамыту үшін тиісті жағдайды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының іскер топтарының бастамасымен 1994 жылғы желтоқсанда құрылған болатын. ОАҚБ-ның мемлекеттік және корпоративтік құнды қағаздармен биржалық қызмет жүргізуге Қазақс­тан Республикасының құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының лицензиясы бар. Биржа әрқайсысының номиналдық құны 20 мың теңге тұратын, 200 акциядан құрылатын төрт млн, теңгелік Жарғылық қаржысы бар жабық үлгідегі акционерлік қоғам болып табылады. Оның акционерлері - 120 заңды тұлға, негізінен бұлар аса ірі банктер, компаниялар және фирмалар. ОАКБ-ның Қарағандыда, Шымкентте, Павлодарда, Ақмолада аймақты бөлімшелері бар.

Өткен кезең ішінде құнды қағаздар рыногының қызметіне қатысты бірнеше заңдар қабылданды.

Ал Қазақстан Республикасының Үкіметі Қор биржасы арқылы кәсіпорындар мен банктердің акциялардың мемлекеттік пакетін сату туралы бірнеше қаулы қабылдады. Бұл факторлар сауда ережелеріне толықтырулар мен өзгертулер енгізу қажеттілігін туғызды:

- сауда өткізу мерзімдері ұзартылды;

- лоттарды ұлғайтуға мүмкіндік жасалды;

- келісім шарттарды аяқтау процедурасына толықтырулар мен анықтамалар енгізілді;

- комиссиялық алымдардың мөлшері бекітілді

- құнды қағаздар листингі туралы ережелер өзгертілді

ОАҚБ жақын және алыс шетелдердің қор биржаларымен тұрақты түрде байланыс жасап отырады.

Биржада барлық қазіргі заманғы және халықаралық стандарттарды сақтау жөніндегі жұмыстар (листинг талаптары, сауда жүргізу ережелері, клирингтік операциялар және келісім шарттарды аяқтау талаптары) жүргізіледі.

Қор рыногын бұдан гөрі терең және бүге-шігесіне дейін зерттеу үшін биржа саудасының негізгі көрсеткіштеріне талдау жасалынады.

Қазіргі кезде ОАҚБ-да операциялар жасауға 35 брокерлік кеңсеге рұқсат берілген. Олардың ішінде 13-і банк құрылымдарының өкілдері. Шетелдік фирмалар атынан үш брокерлік кеңсе өкілдік етеді. Өткен жылы бірнеше компания брокерлік фирмалар тізімінен шығып кетті. Олардың орнына басқа компаниялар келді. Жалпы қарағанда брокерлік кеңселердің саны өскендігін байқаймыз.

Алайда брокерлік кеңселер мен қор биржаларына деген қызығушылықтың әлі де аз екендігін айтуға тиіспіз. Құнды қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясының деректері бойынша, 1995 жылы 896 акционерлік қоғамның сомасы 30 мьң теңгеден астам акцияларының эмиссиясы тіркелген, әйтсе де, олардың көпшілігінің брокерлік кеңселермен және биржалармен ешқандай қатынасы жоқ.