І. Кассалық операцияларды есепке алуды ұйымдастыру

 

 

  Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан нақты ақша кассалық шығыс ету ордері немесе тиісті үлгілі түрде дайындалған басқа да ақша төлеу тізімдемелері, сондай-ақ кәсіпорындар мен ұйымдардың басшысы мен бас бухгалтерінің қолдары қойылған ақша алу үшін жазылған өтініштер, шоттар тағы да басқа құжаттар бойынша беріледі. Бұл құжаттарға кассалық ордердің деректемесі көрсетілген мөртаңба басылуы керек. Егер кассалық шығыс ету ордеріне қоса тіркелген құжаттарда кәсіпорындар мен ұйымдардың басшысының «рұқсат етемін» деген жазуы және қолы қойылған болса, онда кассалық шығыс ету ордеріне оның қол қоюы аса қажет болып саналмайды. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан адамдарға кассалық шығыс ету ордері бойынша ақша берген кезде касса қызметкері нақты ақша алушы адамның төл құжаты немесе өзін куәләндыратын басқа да құжаттарын көрсетуді талап етуі керек. 

Сонымен қатар  касса қызметкерінің осы көрсетілген құжаттарда жазылған деректерді, яғни ақша алушы адамның аты-жөнін, құжаттарын нөмірін және ол құжатты кім бергендігін кассалық шығыс ету  ордеріне жазуы тиіс. Кассадан нақты ақша алушы адамдар кассалық шығыс ету ордеріне алып жатқан сомасының теңгедегі бөлігінің жазуымен, ал ал тиынның сандарымен көрсетеді.

Кассалық кіріс ету  ордері және оның квитанциясы, сондай-ақ кассалық шығыс ету ордері және оның орнына жүретін немесе оған қосымша  тіркелетін құжаттарды кәсіпорындар мен  ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламсаппен анық етіп толтырулары қажет.

     Кәсіпорындар мен ұйымдарда жұмысшылар мен қызметкерлерге жәрдемақы, сыйақы, еңбекақы төлеу үшін төлеу тізімдемелері қолданылады. Бұл тізімдемелер тіркеу журналына еңбекақы, жәрдемақы және сыйақыларды төлеп, үлестіріп болғаннан кейін ғана тіркеледі. Кассалық кіріс ету немесе кассалық шығыс ету ордерлері, сондай-ақ  олардың орнына жүретін құжаттар бойынша кассаға ақша қабылдауға және кассадан ақша төлеуге тек қана осы құжаттар  қол қойдырылған күні ғана рұқсат етіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына нақты ақшаны қабылдау немесе кассадан ақша төлеу барысында касса қызметкері кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерінің дұрыс толтырылғандығын бұл құжаттарда ұйымның басшысы мен бас бухгалтерінің қолдарының болуын, және ордерлерге көрсетілген қосымша құн түгелдігіне тексеру жүргізуге, қадағалауға міндетті.

Бұл құжаттарды өзгертуге  олардағы сандармен әріптерді түзетуге, өшіруге ешқандай рұқсат етілмейді. Кассалық кіріс ету  және кассалық шығыс ету ордерлерін немесе олардың орнына жүретін құжаттарды кассаға берместен бұрын бухгалтерия қызметкерлері тіркеу журналына тіркеп жазады. Кассалық шығыс ету ордері мына үлгі түрде болады:

 

«Нұрай» фирмасы Ұйымның аты-жөні   №60 кассалық шығыс ету ордері 13      12       2002 Күні, айы, жылы
Корреспонденциялаушы  шоты	Талдамалық есеп коды	Төленетін сома	Мақсаттық коды
1250	77	10000	7
Берілген: Қадыровқа Қандай мақсатқа: іссапары үшін аванс ретінде Сомасы (жазумен): он мың теңге 00 тиын Ұйым басшысының қолы:                   Нұржанов Бас бухгалтердің қолы:                        Рысқалиев Алдым:  он мың теңге 00 тиын.   13.12.2009жыл                                 Қадыров Құжат: 1999 жылы 5 тамызда ҚР ІІМ берген жеке куәлік бойынша Касса қызметкерінің қолы:                                                                        Әлиева

    Күн сайын кәсіпорынның касса қызметкері кассадағы нақты ақшалардың қалдығын жұмыс күнінің соңында санап, және оның сомасын кассалық кітапқа жазады. Бұл кассалық кітаптағы деректерге өзгеріс енгізуге, өшіруге, түзетуге жол бермейді және касса операциялары мен ондағы жүргізілетін, толтырылатын құжаттардың дұрыстығына ұйымның бас бухгалтері бақылау жасап отыруы керек. Кәсіпорынның кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақшаларының есебі үшін өз алдына кассалық кітап ашылады.

Сонымен қатар бұл  жағдайда кассалық операциялар бойынша  толтырылатын барлық құжаттарда кіріске  алынған яғни келіп түскен және шығыс  етілген, кассадан төленген ақшалардың сомасы шетел валютасымен және  сол күнгі бағам бойынша валютаға айналдырылып жазылады.

   Қолма-қол ақша берумен байланысты операциялар шығыстық кассалық ордермен (ШКО) № КО-2ф. немесе басқа құжаттармен (төлем тізімдемесі, ақша беру туралы өтініш) және фискальды коды бар бақылау-кассалық аппараттар арқылы жүргізіледі.

Ұйым кассасына қолма-қол  ақшаның түсуін ресімдеу үшін (ЖКО) қолмен өңдеуде де, ақпаратты компьютерде  өңдегенде де қолданылады. Бухгалтерия  қызметкері бір данамен жазады, оған бас бухгалтер мен ұйым басшысы немесе соған уәкілетті тұлға қол қояды, кірістік және шығыстық кассалық құжатарды тіркеу журналында тіркеледі.

Ақша беру туралы құжаттарға басшы және бас бухгалтер қол  қояды. ККО, ШКО және оларды ауыстыратын  құжаттар сиямен немесе шарикті қаламмен (қызыл мен жасыл түстен басқасымен) анық, түсінікті толтыруға тиісті, не болмаса машинкада басылады. Бұл құжаттардың түзетілген жеру, түзетуі болмауы керек. ККО, ШКО-лерінде оны жасау үшін негіз көрсетіледі және оларға тіркелетін құжаттар аталады.ККО, ШКО кассаға тапсырылуға дейін бухгалтерияда кірістік және шығыстық құралдарды тіркеу журналында (№КО-3ф.) (2-сызба) тіркеледі

2-сызба. 

№КО-3 типтік формасы

 

                                                                                                   ОКУД бойынша формасы

                                                                                                                  ОКПО бойынша

                                                                                      СТНН

 

КІРІС ЖӘНЕ ШЫҒЫНДЫҚ ҚҰЖАТТАРДЫ ТІРКЕУ  ЖУРНАЛЫ

«20»  маусым      2011ж.

Кіріс құжаты		Сома (теңге)	ескерту	Шығын құжаты		Сома (теңге)	ескерту
Ай-күні	Нөмірі			Ай-күні	Нөмірі
1	2	3	4	5	6	7	8

Түсу мен жұмсау бойынша барлық операцияларды кассир 1 жылға ашылатын (№ КО-4ф) кассалық кітапқа жазады. Оны ашқан кезде кітаптың барлық парақтары нөмірленіп, жіппен қайымдалуы (прошнуровано) тиіс және парақтардың саны кассалық кітаптың соңғы бетінде көрсетілуі тиіс. Кітап мөрмен мөрленіп, бас бухгалтер мен басшының қолдарымен бекітіледі. Кассалық кітаптағы жазбалар көшірме арқылы 2 дана болып жүргізіледі. ККО, ШКО жазбалары басталмас бұрын көшірме кітапта күн басындағы ақша қалдығы көрсетіледі. Жұмыс күнінің соңында кассир күні бойғы операциялардың қорытындысын есептейді және күн соңындағы ақшаның қалған қалдығын шығарады. Кассалық кітап беттерінің екінші даналары жыртылады және кассирдің есебі болып қызмет етеді. Есеп оған тіркелген бастапқы құжаттармен (ККО, ШКО) бірге бухгалтерияға тапсырылады. Егер кәсіпорында күніне көп емес кассалық операциялар атқарылса, онда кассалық есептер 3-5 күнде 1 рет жасалады. Кассирден қабылданған есеп пен құжаттарды бухгалтерия қызметкерлері тексереді, ал кассалық кітаптың дұрыс жүргізілуін бас бухгалтер бақылайды. Алушының ШКО-нды қолхатпен расталмай, кассадан ақша берілуі табылса, бұл сома кем шығу деп саналады және кассирден төлеттіріп алынады, мұндайда кассирдің атына шығындық кассалық ордер жазылады. Егер қолма-қол ақша сомасы кірістік кассалық ордер көшірмесі жолымен субъект кірісіне есептеледі.

 

 

 

 

 1.3 Кассадағы ақша қаражатын тексеру және түгендеу тәртібі

Бухгалтерлік есеп пен  қаржылық есеп берудің күмәнсіз сенімділігін қамтамасыз ету үшін субъектілер  кемінде жылына бір рет мүлік  пен міндеттемелерге түгендеу жүргізуі тиіс, түгендеу барысында олардың бар-жоғы, жағдайы мен бағасы тексеріліп, құжатпен расталады.

Бухгалтерлік есептің  бұл тәсілінің көмегімен субъектінің  құралдары жайлы, олардың іс жүзінде  бар-жоқтығы жайлы есеп мәліметтері  осы көрсеткіштердің сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатымен салыстырылады және реттеледі.

Шаруашылық іс-әрекет барысында бухгалтерлік есеп мәліметтерін тауарлы-материалдық қорлардың нақты  қолда бары арасында айырмашылық  туындауы мүмкін:

• Табиғи себептерге байланысты (кеуіп, құрғап кету, сусымалы тауарлардың тасымалдау және сақтау кезіндегі салмағының азаюы, ұнтақталу, тозаңға айналу, төгілу);
• Құралдарды қабылдаған немесе босату кезіндегі жетіспеушілік (қате есептеу, қағыс өлшеу, салмақ кемдігі);
• Есептеу кезіндегі қателіктер—арифметикалық қателіктер, алғашқы құжаттардағы жаңылыстар, құжаттық мәліметтерді қате көрсету;
• Ұрлық, қамқыру, кем өлшеу—материалдық құндылықтарды қабылдау мен босату кезіндегі, ақша және басқадай заттарды беру кезінде кем беру, есептеу, сондай-ақ құралдарды тікелей сіңіріп кету.

Айырмашылықтарды құралдардың  нақты қалдықтары мен бухгалтерлік есеп мәліметтерін оқтын-оқтын салыстыру  негізінде түгендеу жолымен анықтауға  болады.

Түгендеуді өткізу тәртібі  мен мерзімдерін субъект басшысы  №24 «Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» бухгалтерлік есеп стандартына және оған Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп пен аудит әдістемесі департаментінің 1998 ж. 6наурыздағы «Заңды тұлғалардың мүлік пен міндеттемелерге түгендеу жүргізудің тәртібі туралы» 47 бұйрығымен (өзгерістермен және толықтырулармен) бекітіліп, түгендеу  айырмашылықтарын реттеу және түгендеу қорытындыларын рәсімдеу тәртібі белгіленген. Әдістемелік ұсыныстарға сәйкес анықтайды.

Мынадай түгендеулер  болады:

1. Толық. Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге қатысты. Әдетте түгендеуді мынандай мерзімдерге өткізеді:
2. Жекелеген. Қаражаттардың бір түрін (кассадағы ақшалай қаражат) қамтиды. Жыл бойы материалдық-құндылықтарды сақтау мақсатымен жүйелі түрде жүргізіледі.
3. Жоспарлы. Жоспар бойынша берілген мерзімде өткізіледі.
4. Кенеттен—материалдық-жауапкершілікті тұлғалар ауысқанда басшының өнімі, тергеу органдарының талабы бойынша.
5. Жоспардан тыс—стихиялық апаттан кейін, сондай-ақ қаражатты ай сайын түгендеу.

Сонымен қатар, түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есебі мен балансының шынайылығын қамтамасыз ету үшін өткізіледі. Бұл мақсат үшін құрамында субъект басшысы (комиссия төрағасы), бас бухгалтер, құрылымдық бөлімше басшысы, қызметтің бас мамандары бар тұрақты түгендеу комиссиясы құрылады.

Ол құндылықтарды сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі алдын ала жұмысты  жүргізеді; түгендеу өткізуді ұйымдастырады  және жұмысшы комиссия мүшелеріне нұсқау берудің іске асырады; түгендеу барысында  тұрақты бақылау жүргізеді, тауралы-материалдық қорларға түгендеу жүргізудің дұрыстығына бақылау жасайтын тексерушілерді ұйымдастырады; қоймалық есеп жүргізу мен түгендеудің аралық кезеңдерде құндылықтарды сақтаудың дұрыстығын, түгендеудің қорытындысын (артық шығу, кем шығу) тексеруі; қажет жағдайда қайтадан толық түгендеу өткізеді; жетіспеушілікке немесе құндылықты бүлдіруге жол берген адамдардан алынған түсініктемелерді, сонымен қатар басқа да бұрмалаушылықтарды қарайды және анықталған жетіспеушілікті, құндылықты бүлдіру салдарынан болған жоғалтуларды реттеу тәртібі туралы ұсыныстар енгізеді.

Түгендеуді тікелей өткізу үшін субъекті басышысының бұйрығымен құрамында  комиссия төрағасы мен комиссия мүшелері (мамандар мен бухгалтерия қызметкерлері) бар жұмысшы комиссиясы құрылады.

Комиссия құрамына түгендеу жүргізілетін құндылықтарды, бағаларды және бастапқы есепті жақсы білетін тәжірибелі қызметкерлер кіреді. Жұмысшы түгендеу комиссиясының қызметкерлері түгендеудің уақтылы жүргізілуін және тәртіпті сақтау үшін, тізімдеме құрудың толықтығы мен дәлдігі, оларды бухгалтерияға ұсыну үшін жауакершілікті алады.

Түгендеу қорытындылары (артық шығу, кем шығу, қайта сұрыптау) түгендеу қорытындыларының салыстыру  ведомісіне жазылады. Оларға тек есептік  мәліметтерден ауытқуы анықталған құндылықтар ғана кіреді.

Орталық түгендеу комиссиясы салыстыру ведомісін жасаудың дұрыстығын тексеруі тиіс және түгендеу аяқталғаннан кейін 10 күннен кеш емес мерзімде субъект  басшысы бекіткен хаттамада өзінің шешімін айқындап жазып қояды.

Тауарлық-материалды құндылықтарды табиғи кему нормасынан артып, кем шығуын сондай-ақ құнды затты бүлдіру салдарынан жоғалтуды кінәлі адамдар есебіне жатқызады. Түгендеу кезінде айқындалған мүліктің шын мәнінде қолда барының бухгалтерлік есеп мәліметтерімен айырмашылығы былайша танылады:

• Артық шығу—кіріс болып және негізгі емес қызметтен түскен табыс ретінде кіріске алынуға тиіс.
• Кем шығу—шығындар;
• Нақты санының жетпеуі мен оның табиғи кему нормасы шегінде бүрлінуі ҚР СК сәйкес шығындарға жатқызылады.