Өндіріс қалдықтары

      І. Кіріспе

                Табиғаттың ластануы 

      ІІ. Негізгі бөлім:  Өндіріс және тұтыну қалдықтары

1. Республикада өндіріс қалдықтарының қалыптасу көлемі

2. Қоршаған ортаның қалдықтармен ластануы

3.Өндіріс  және тұтыну қалдықтарымен жұмыс  істеу кезіндегі экологиялық талаптар.

4. Қауіпті  қалдықтарды тасмалду кезіндегі  эколгоиялық талаптар

          Пайдаланылған әдебиеттер 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                І. Кіріспе 

Табиғаттың  ластануы 

Табиғаттың  кері әсерлері дегенде біз оған тән емес агенттердің енуі немесе бар заттардың консентрациясының (химиялық, физикалық, биологиялық) артуын, санның нәтижесінде қолайсыз әсерлер туғызуын түсінеміз.                                                            Табиғатты бұзатын кез келген агент ретінде смогты айтуға болады.

 Ластану  әр түрлі белгілері бойынша  жіктеледі:

• шығу тегі бойынша:

      табиғи және жасанды (антропогенді);

• пайда болу көзіне байланысты:

     а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б.;

      ә) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркәсіп                                               орны), шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа аймақтар мен мемлекеттерден енетін); 

• әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;
• қоршаған ортаның элеметтері бойынша: атмосфера, топырақ,

гидросфера  және оның әр түрлі құрам бөліктері (әлемдік мұхит, тұщы су, жер асты сулары, өзен сулары және т.б.);

• әсер ететін жеріне байланысты: химиялық (химиялық заттар мен

элементтер), физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік), физико – химиялық (аэрозольдер), биологиялық (микробиологиялық және т.б);

• әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп

орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері);

• тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты – 100 және 1000 жыл

тұратын (азот, оттегі, аргон және басқа инертті  газдар), тұрақты – 5-25 жыл (көмірқышқыл  газы, метан, фреондар), тұрақсыз (су буы, көміртегі тотығы, күкіртті газ, күкіртсутек, азоттың қостотығы, озон қабатындағы фреон).

Смог  неғұрлым тұрақты болса, оның қоршаған ортаға зардаб ету эффектісі жоғары. Кез келген ластаушы затты үш параметр бойынша бағалауға болады:Смогты қоршаған ортаға түсетін көлеміне, улылығына және тұрақтылық дәрежесіне қарай қолайсыздығын аңғарамыз. Мысалы, көмірқышқыл газының қолайсыз эффектісін оның қоршаған ортаға түсетін көлеміне және ұзақ сақталу уақытына, олай болса оның жинақталуы және осыған байланысты парниктік эффекттің пайда болуы қамтамасыз етеді.

Өндірілетін ресурстардың тек 2 – 3% ғана пайдалы  өнім ретінде қолданылады, ал қалғаны  қалдықтар (бос жыныс, шлактар және т.б). 

II. Өндiрiс пен тұтыну қалдықтары

   2.1. Республикада өндіріс қалдықтарының қалыптасу көлемі

Қазiргi уақытта республикаға да, Солтүстiк Қазақстан облысы үшiн де, тұтас тұрмыстық және өндiрiстiк қалдықтардың қалыптасу көлемiнiң өсуi басым, бұл көбiнесе өндiрiстiң өсуiне, жаңа технологияларды енгiзуге, қалалық тұрғындардың өсуiне және халықпен тауарларды тұтыну саласының өсуiне байланысты — буып-түйетiн материалдарының өсуi, қалдықтар құрамының өзгеруi.

Солтүстiк  Қазақстан облысында қалыптасқан  өндiрiстiк қалдықтар, «Есiл экологиялық  департаментi» ММ СҚФ мәлiметтерi бойынша 1.01.08 ж.. 37500,321 мың тонна құрайды, соның iшiне кiредi:

1. «СевКазЭнерго Петропавл» ЖШС-ның күл үйiндi қалдықтары, олардың жиналу көлемi 01.01.08 ж бойынша 37,483 млн. тонна құрайды, оларды орналастыруға қайта-қайта жаңадан алаңдар қажет;
2. Петропавл қаласындағы кәсiпорындарда пайда болатын қалдықтар технологиялық процестер барысында (гальваношламдар, жергiлiктi тазарту құрылғыларының тұнбалары), кәсiпорындардың өндiрiстiк алаңдарындағы шламжинағыштар мен арнайы резервуарларда орналастырылған;
3. материалдарды механикалық өңдеу нәтижесiнде құралатын өндiрiстiк қалдықтар (абразивтi және металдық шаң, пластмасстардың қалдықтары, шыны, полиэтилендi пленка және т.б.), тұтас тұрмыстық қалдықтардың полигонына (ТТҚ) және аудандық үйiндiлерге шығарылады. Осындай қалдықтардың құрылу көлемi жылына 10-20 мың тонна.

Петропавл қаласында және жалпы облыс бойынша өндiрiстiк және тұтас тұрмыстық қалдықтардың құрылу көлемiнiң динамикасы, «Есiл экологиялық департаментi» ММ СҚФ мәлiметтерi бойынша, 2003-2007 жылдар аралығына арналған 1 кесте. 

1 кесте

Облыстық  орталықтың қалдықтар құрылымында, «Коммунхоз» МҚК мәлiметтерi бойынша, азықтық басым олар 40 % жуық көлемiнде. Полимерлер қалдықтарының үлесi өсуде — ол 30 % жуық құрайды, макулатура мен құрылыс материадарының үлесi — 20 % жуық, шыны мен металлдiкi — 5 жуық, дала қоқысы — 5 % жуық.

Облыс аудандарында, аталған компоненттерден  басқа, аудан әкiмдiктерiнiң мәлiметтерi бойынша, қалдықтар құрылымында 50 % астам, үйiндiлерге тасталатындарды көң құрайды.

Облыста құралатын тұтас тұрмыстық және қауiптi емес өндiрiстiк қалдықтар, Петропавл  қаласының ТТҚ полигонына, аудандық және поселкелiк үйiндiлерге апарылады.

Облыстық орталықтың қолданыстағы полигоны Петропавл қаласының оңтүстiк-шығыс бөлiгiнде Шахавское елдi мекенiненiң автожолындағы бұрылысқа қарай орналасқан. Полигон алаңы 25,2 га құрайды, толтырудың жобаланған көлемi — 2,2 млн.м3 жуық, санитарлы-қорғау аймағының көлемi — 1000 м құрайды. Полигонды iске қосу 1996 жылы басталған. «Коммунхоз» МҚК мәлiметтерi бойынша жиналған қалдықтардың толық көлемi 01.01.2008 ж. жағдай бойынша 460 мың тоннадан астам. Алдын ала есептеулер бойынша, полигонның жобалық күшi оны әлi 7 жыл бойы қолдануға жеткiлiктi.

2 кестеде  қолданыстағы полигонға соңғы  жылдарда түсетiн көлемдерi көрсетiлген. Жалпы көлемде ТТҚ 75 % жуық құрайды.

2 кесте

2003-200 жылдар  аралығында Петропавл қаласындағы қолданыстағы ТТҚ полигонындағы қалдықтардың жиналу көлемi, мың тонна

Қазiргi күнде облыс аумағында, «Есiл экологиялық  департаментi» ММ СҚФ және аудан  әкiмдiктерiнiң мәлiметтерi бойынша, қалдықтарды жинаудың 700 астам қалдықтарды жинағыштар бар, олардың көп бөлiгi ТТҚ үйiндiлерi болып табылады. Облыс аудандарындағы үйiндiлердiң алатын жалпы алаңы 1031,311 га жуық құрайды.

Аудандық  үйiндiлерде жиналған қалдықтардың жалпы алаңы «Есiл экологиялық департаментi» ММ СҚФ мәлiметтерi бойынша 6732 мың тоннадан астам құрайды.

Қолданыстағы 701 үйiндiлерден 530 жуығының құжаттары  жоқ, оларды ұстау мен құруға жауапты  субъектiлер анықталған жоқ, бұл  тез арада шешiмiн табуды қажет ететiн күрделi мәселе болып тұр.

Сонымен қатар облыста өсiмдiктердi пайдаланбаған  қорғау құралдары мен олардың  ыдыстарының мәселесi орын алған. Химияландырудан  қалған ыдыстардың жиналған саны 01.01.08 ж. жағдайы бойынша 263,523 мың сан  құрайды. Кәдеге жаратылғаны 263,523 мың дана. (100 %), соның iшiнде «Эко-Гарант» ЖШС полигонында — 189,840 мың дана, облыс шегiне басты фирмаға қайтарылғаны 73,683 мың дана.

Облыста пайдалануға жарамсыз қорғаныс құралдары  мен ыдыстарды көмуге арналған қолданыстағы қорымы жоқ.

Осы қалдықтар  кәсiпорындардың аумағында жиналып, қоршаған ортаға әсер етпейтiн жағдайларда, уақытша сақталады. Улы химикаттардың  ыдыстарын көму орнына дейiн тасымалдау мәселесi бар. 2007 жылы Петропавлда «Фирма Агрохимсевер и К» ЖШС өндiрiстiк  аймағында, облыстың бақылаушы органдарының келiсiмi бойынша, Қостанай қаласындағы «Шаруа» ЖШС қалдықтар полигонына кәдеге жарату үшiн әкетумен пестицидтердiң ыдыстары мен жинау мен жинақтау қоймасы ұйымдастырылған. 

2.2. Қоршаған ортаның қалдықтармен ластануы

Өндiрiстiк  материалдар мен пайдалану заттар номенклатурысының кеңеюiмен қалдықтар  күрделi морфологиялық құрылымын  көбейту үстiнде, химиялық қауiп те өсе түсуде. Сақтау мен көму орнынан әкетiлетiндер, табиғи ортаға ұзақ мерзiмдi керi әсер ету көздерiне айналады.

Полигондар  мен ТТҚ үйiндiлерiнiң қасындағы  ауа ортасын ластау қалдықтардың биобұзылу барысында құрылатын  биогаз эмиссиясы арқылы болады, сонымен  қатар қалдықтардың ұшатын фракцияларының булану және өздiгiнен жану мен күйдiрулер салдарынан болады. Биогаздың негiзгi компонентi метан болып табылады. Петропавл қаласындағы коммуналдық қалдықтардың полигонымен метанның жылдық эмиссиясы 1488,634 т/жылына жуық құрайды.

Нашар құралған полигондар маңайындағы топырақтың ластануы қалдықтардың шiру заттарымен байытылған су ағыстарымен болады. Ластаушылардың топырақтарға ауа жолымен  түсуi шамалы.

Бұдан басқа, полигондарды орналастыру аудандарында жер асты сулары маңызды әсерге ұшыраған, өйткенi олардың көбi құрылмаған және әзiрленген құрылыс жобалары жоқ.

Облыста қоршаған орта сапасын тиiмдi басқарудың ажыратылмайтын бөлiгi ретiнде өндiрiс  пен тұтыну қалдықтарын үйлестiру мен көму жерлерiнде қоршаған ортаның  компоненттерiне мониторинг жасау болып табылады. Қазiргi кезде осы мониторинг жыл сайын қалдықтар жинақтағышы бар Петропавл қаласында ғана, қолданыстағы ТТҚ полигонында және өнеркәсiптiк кәсiпорындарда ауа, су, топырақ сынағы мен анализiн алу жолымен жүргiзiледi.

Грунтты суларда ластаушы заттардың санын және Петропавл қаласындағы ТТҚ полигонының орналасу ауданында топырақтық қабаттың ластану бағасын анықтау «Солтүстiк Қазақстан облысы Әкiмiнiң санитарлы-эпидимиологиялық сараптама орталығы» ММ зертханасымен және «Есiл экологиялық департаментi» ММ СҚФ зертханасы арқылы жүргiзiледi.

2006 жылы  зерттелген грунттық сулар сынағы  мен топырақтарда қорғасын бойынша  ШРК көбеюi байқалды, сонымен бiрге  топырақтық қабатта жеке сынақтарда  мырыш пен мыс бойынша асып  кету байқалды.

Атмосфералық ауада ластаушы заттардың құрамын өлшеу полигон ауданында жүргiзiлмейдi.

Оқтын-оқтын  полигонда радиациялық фонның деңгейiн  зерттеу бойынша жұмыстар жүргiзiледi (гамма-фон). 2005 жылы атқарылған өлшеулер зерттелген ғимараттар мен маңындағы  аумақтарда гамма сәулеленудiң эквиваленттi мөлшер күшi (ЭМК) бiрыңғай және Петропавл қаласы үшiн табиғи гамма-фонның шектеулi деңгейiнен аспайды. Полигонның зерттелген ғимараттары мен аумақтары РҚН талаптарына сай келедi — 99 және радиациялық тұрғыдан қауiпсiз.

Облыстың аудандарына қатысты алсақ, жиналған қалдықтар орнында қоршаған ортаның компоненттер жағдайына бақылау жүргiзiлмейдi, бұл ерекше алаңдаушылық туғызады.