Биотикалық қарым-қатынастар. Олардың типтері. Ерекше қорғалатын территориялар

       Қазақстан  Республикасы білім және ғылым министрлігі

 Батыс  Қазақстан   Инженерлік –Гуманитарлық  Университеті.

 

 

 

     

 

Тақырыбы: Биотикалық қарым-қатынастар. Олардың типтері. Ерекше қорғалатын территориялар.

 

 

                                                         Орындаған: ТД-11 тобының студенті

                                                                                                      Муташова А.Р.

                                                                                    Тексерген: Толеуова Р.Н.

 

                                                                                            

                            

 

 

Орал қаласы, 2012 жыл

 

                 Жоспар

1. Қазақстанда кездесетін  қорықтар мен қорықшалар.

2. Қазақстанда кездесетін  Ұлттық саябақтар.

3. Табиғат ескерткіштері,  ұлттық парктер, олардың экологиялық  тепе-теңдік сақтаудағы маңызы.

4. ҚР қорықтары. 

5. ҚР қорықтары, Батыс  Қазақстан облысының қорықшалары,  табиғат ескерткіштері. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының  қорықтары

Ақсу-Жабағлы (Оңтүстік-Қазақстан облысы). 1927 жылы құрылған. Атауы екі өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы. Әсіресе Ақсу өзені өзінің өтуге ыңғайсыз тік жағасымен (300-500 метрге дейін) ерекшеленеді. Жалпы ауданы 85,3 мың га. Мұнда Талас Алатау солтүстік-батыс шатқалы мен Угам шатқалының көркем биіктаулы ландшафты кіреді. Қорықта өсімдіктің 1404 түрі, аңдардың 47 түрі, 239 түрлі құс мекен етеді. Мінезді тіршілік иелері - сібір тауешкілері, еліктер, малар, қабан, аққұлақ, грифтер, сирек кездесетін қар барысы, түркістан сілеусіні, арқар, тянь-шань аюы, бүркіт, балобан, улы жыландар. Қорықтың Қаратау тауларының еңісінде Қарабастау және Ақбастау палеонтологиялық қабірлері бар. Онда осыдан 120 млн. жыл бұрын теңіз бассейнінде тіршілік еткен сирек кездесетін түрлі балықтар,, моллюска, тасбақа, юр кезеңінің жәндіктерінің іздері бар.

Наурызым (Қостанай облысы). 1934 жылы Қазақстанның ең оңтүстік массивіндегі қарағай орманы орналасқан Нааурызым қарағайлы орманын, және суда жүзетін жұмыртқалы құстардың мекені көлдерді сақтау мақсатында құрылған. Аумағы - 87,7 мың га. Қорықта өсімдіктің 961 түрлері, 39 түрлі аңдар мен 239 түрлі құстың түрлері кездеседі. Ерекше тіршілік иелерінің қатарына өте сирек кездесетін ақ қарқара жатады.

Қорғалжын қорығы (Ақмола облысы). 1968 жылы сирек кездесетін жұмыртқа салатын – қызғылт фламингоны сақтау мақсатында құрылған. Қызғылт фламингоның ең солтүстік отаны Теңіз көлінда. Қорықтың жалпы ауданы – 243,7 га., акваториясы 199,2 га алып жатыр. Мұнда 42 түрлі аңның түрлері, 298 түрлі құс, 331 өсімдік түрлері тіршілік етеді. Авиафауна құрамы өте бай. Сирек кездесетіндер қатарына пеликан, фламинго, шипун-аққуы жатады.

Тенгіз-Қорғалжын көлі –  көктемгі ұшып келу кезеңінде суда жүзетін құстардың мыңдаған санының  бірігетін орны, соның арқасында  қорық дүниежүзілік атаққа ие болды. Ол ЮНЕСКО тізіміне айрықша қорғалатын батпақты-көл ландшафт есебінде кірді.

Алматы (Алматы облысы). 1961 жылы құрылды. Аумағы 73,3 га құрайды. 137 өсімдік түрлері, 39 жануарлар түрі мен 200 ге жуық құстың түрлері бар. Сирек кездесетіндердің қатарына тянь-шань қоңыр аюы, қар барысы, түркістан сілеусіні кіреді.

Қорыққа Іле өзені жазығының  бос бөлігі қызықты табиғи нысаны – 150 метрлік «Ән салғыш құмдар»  құмды төбе жатады, оның ерекшелігі құмдық еңістермен қозғалғанда қатты дыбыс береді. Табиғаты өте көркем. Мұнда мұздар, қарлар мен құздар да бар.

Марқакөл (Шығыс-Қазақстан облысы). 1976 жылы Оңтүстік Алтайдың табиғи кешенін қорғау мен тану үшін құрылған. Жалпы ауданы 75 мың га. Қорықта 721 өсімдік түрлері, 59 аң түрлері мен 254 құстың түрлері бар. Негізгі түрлері – марал, аю.

Тектоникалық текті Марқакөл таулы көлі ерекше қызығушылық танытады: теңіз деңгейінен 1485 м биіктікте  орналасқан, ауданы 544 шаршы метр, тереңдігі 27 м. Онда сирек кездесетін сиг-ускуч  балығы тіршілік етеді.

Үстірт қорығы (Маңғыстау облысы). 1984 жылы құрылған. Аумағы - 223 га. Үстірт шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Тұрақты ағынсуы жоқ. Ағынсыз ойыстар бар, олардың ең ірісі – Барсакелмес, өлшемі 70x30 км. Қорықта 261 өсімдік түрлері, 27 түрлі аңдар, 111 түрлі құс және бауырымен жорғалаушылардың -27 түрі тіршілік етеді. Сұр кесіртке Қызыл кітапқа енгізілген. Сирек кездесетіндер қатарына үстірт муфлоны, ұзынаяқты кірпі, жайран, қарақал, бүркіт, улы жылан, құзғын, балобан жатады.

Батыс-Алтай (Шығыс-Қазақстан облысы).

1992 жылы құрылған. Жалпы  ауданы 56 мың га. Қорықта 564 өсімдік  түрлері, 30 түрлі жануарлар түрлері, 120 құстың түрлері бар. Ондағы  жарыққылқанды (сібір балқарағайы)  және қараңғықылқанды (шырша және  пихта) тайга табиғи кешені  ерекше назар аударады.

Барса-Келмес (Қызылорда облысы). 1939 жылы құрылған. Арал теңізінің біратаулы аралында орналасқан. Аумағы – 30 мың га. Флорада 250 түрлі өсімдік саны бар. Жануарлар әлемінде 56 түрлі жануарлар түрлері – құлан, жайран, сайғақ, қарсақ, қасқыр тіршілік етеді. 203 түрлі құстың түрі бар.

Сонымен қатар, 1997 жылы Баян-ауыл табиғи бағы ұйымдастырылды. Оның аумағы – 45 мың га жуық. Оны «жазық дала араындағы таулы-орманды оазис» деп аталады. Гранитті, желді, қарағай мен қайың орманымен көмкерілген Баянауыл таулары Қазақ ұсаққұмды жартылайқуаң жазықтармен биіктейді, олардың арасында Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері жатыр.

Бұдан басқа, Қазақстанда  табиғат ресурстарының бөліктерін шектеулі шаруашылыққа пайдалану қарастырылған  режимдегі жалпы ауданы 4600 га 83 кіші қорықтар бар. Аң аулау орындары, геологиялық, ботаникалық, зоологиялық, көлді, батпақты, ландшафты кіші қорықтар да бар.

Ботаникалық қорықша — Қазақстанда өсетін өсімдіктердің сирек кездесетін және бағалы түрлерін қорғау, байырғы қорын қалпына келтіру және экологиялық деңгейін сақтау үшін ұйымдастырылған шағын аумақтар; олар шаруашылыққа пайдаланылмайды, мемлекеттің қорғауында болады. Республикамызда жалпы аумағы 217 мың га болатын 16 Ботаникалық қорықша бар (1991 жылы). Олар: Орлиногор ботаникалық қорықшасы, 1971 жылы ұйымдастырылған, аумағы 3,5 мың га, Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданында, мұнда қызыл қау, сәбізшөп сияқты дала өсімдіктері мен қайыңды-қарағайлы селдір орман өседі. Төменгі Тұрғысын қорықшасы (1978 жылы; 2,2 мың га) Шығыс Қазақстан облысының Зырян ауданында, өсімдік жамылғысы Оңтүстік Алтай мен Күршім тауына тән. Шыршалы-қарағайлы ормандар, бұталы өсімдіктер (Алтай доланасы, қызыл долана, итмұрын мен қалампыр, т.б.) өседі. Қаратал құмы қорықшасы (1978 жылы; 1,3 мың га) Шығыс Қазақстан облысының Зайсан ауданында, онда Бұқтырма бөгені жағалауының флорасы (шырғанақ, тікенжиде, т.б.) қорғауға алынған. Қапшағай қорықшасы, Қапшағай аңшылық-қорық шаруашылығы құрамында ұйымдастырылған.Ақдала (1977 жылы; 3 мың га) және Бөріжар (1977 жылы; 1,4 мың га) қорықшалары Оңтүстік Қазақстан облысының Бөген ауданында, Жамбыл (1977; 8,3 мың га) және Шалдар (1977; 2,6 мың га) қорықшалары сол облыстың Бәйдібек ауданында, Темір қорықшасы (1977; 4 мың га) сол облыстың Отырар ауданында. Бұл қорықшаларда — дермене және жусанды-сораңды эфемер өсімдіктер тобы қорғауға алынған. Үржар (1971; 120 га), Атлет (1971; 112 га), Солдат жырасы (1971; 156 га) қорықшалары Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданында орналасқан. Оларда Тарбағатай тауының өсімдік дүниесі өседі. Тораңғылы (1971; 48 га), Бектауата (1971; 0,5 мың га) қорықшалары Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында; Қоғашық қорықшасы (1971; 15 мың га) сол облыстың Жаңаарқа ауданында. Бұларда Балқаш көлінің солтүстік жағалауы мен Тоқырауын өзені бойындағы реликтілік тораңғы тоғайлары, Шренк тобылғысы, қайың, көктерек ормандары мен жатаған арша бірлестіктері сақталған. Берікқара қорықшасы (1971; 3,1 мың га) Жамбыл облысының Жуалы ауданында. Онда берікқара терегі, грейк қызғалдағы және т.б. өсімдіктер қорғауға алынған. Қара қоңыз қорықшасы (1971; 3,1 мың га) сол облыстың Қордай ауданында орналасқан. Онда Сиверс алмасы, алша, жабайы жүзім, Семенов үйеңкісі және т.б. өсімдіктер өседі.

Зоологиялық қорықшалар– Қазақстанда тіршілік ететін жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар түрлерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған арнайы аумақтар. Бұл аумақтар шаруашылыққа пайдаланылмайды, мемлекеттің қорғауында болады. Ең алғашқы ұйымдастырылған Зоологиялық қорықшалардың бірі – Аңдасай қорықшасы. 2006 жылы 10 қарашада ҚР Үкіметінің қаулысы бойынша бекітілген елімізде республикалық мәні бар 33 Зоологиялық қорықшалар бар. Олар Ақмола облысындағы Шығыс, Бұланды, Ерейментау және Атбасар қорықшалары; Ақтөбе облысында Торғай қорықшасы; Алматы облысында Лепсі, Тоқты, Қоқан және Жоғарғы Көксу қорықшалары; Шығыс Қазақстан облысында Құлжа және Тарбағатай қорықшалары; Атырау облысында Жаңа жер қорықшасы; Жамбыл облысында Аңдысай қорықшасы; Батыс Қазақстан облысында Бударин және Жалтыркөл қорықшалары; Қарағанды облысында Ақдөң, Белағаш, Қу, Бектауата, Қарағаш, Қызыларай және Ұлытау қорықшалары; Қостанай облысында Михайловка, Тауынсор және Сарықопа қорықшалары; Қызылорда облысыда Қарғалы және Тораңғылысай қорықшалары; Маңғыстау облысында Ақтау – Бозащы және Қарақия-Қаракөл қорықшалары; Павлодар облысында Қызылтау қорықшасы; Солтүстік Қазақстан облысында Мамлют, Смирнов және Согры қорықшалары бар.

Алматы қорықшасы – сирек кездесетін әрі жойылып бара жатқан жануарларды қорғау мақсатында Алматы облысының Қарасай, Талғар, Еңбекшіқазақ және Райымбек аудандары аумағында 1978 ж. құрылған мемлекеттік қорықша. Теңіз деңгейінен 1000 – 3400 м биіктікте орналасқан. Аумағы 724 мың га. Қорықшада өсімдіктің 590-нан астам түрі (мүк, қына, саңырауқұлақ, жабайы алма, өрік, долана, сарыағаш, ұшқат, т.б.); аң мен құстың 180 түрі (марал, арқар, таутеке, елік, барыс, жабайы шошқа,аю, сілеусін, ұлар, кекілік, бұлдырық, жетісу қырғауылы, т.б.) мекендейді. Алматы қорықшасында тіршілік ететін Тянь-Шань қоңыр аюы, шұбар күзен, Орта Азия тас сусары, Түркістан сілеусіні, арқар, барыс, орақтұмсық, сақалтай, жұртшы, бүркіт, көкқұс Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Сондай-ақ онда тоғай бұғысы, бұлғын, қоян, сарышымшық пен ақ тиін жерсіндірілген.

Жалтыркөл қорықшасы– Жайық алабындағы сирек кездесетін әрі жойылып бара жатқан жануарларды қорғау мақсатында құрылған мемлекеттік зоологиялық қорықша. Жалтыркөл қорықшасы Батыс Қазақстан облысы Жаңақала ауданында 1967 ж. уақытша 10 жылға ұйымдастырылып, 1977 ж. таратылып жіберілген. 1986 ж. Қазақстан Министірлігі Кеңесінің қаулысы бойынша республикалық мәні бар зоологиялық қорықша болып қайта құрылды. Қорықша Көпжасар елді мекенінің солтүстігінде Жайық өзеніне жақын жатқан тұйық көл – Жалтыркөлдің атымен аталды. Аумағы 19 мың га. Қорықша жеріне Көшім өзенінің жоғарғы ағысы, Итбалық және Жалтыркөл жағалаулары кіреді. Көл жағалауында қоға, қамыс өседі. Бұл жабайы жануарлардың тіршілігі үшін өте қолайлы. Су айдындарында балықтардан сазан, табан, тыран, шортан, т.б. бар. Құстардан аққу, бірқазан, қалбағай, қасқалдақ, қоңыр үйрек, ал далалы өңірінде үкі, дала қыраны, саз құладыны, т.б. жыртқыш құстар кездеседі. Сүтқоректілерден түлкі, қабан, қарсақ, ор қоян, құндыз, сусар, т.б. мекендейді. Қорықшада сирек кездесетін жануарларды қорғау мақсатында биотех. шаралар (мысалы, жануарлардың санын есепке алу, қолдан ұя жасау, жабайы өсімдіктердің тұқымын себу, құстардың қонып отыруына қолайлы қондырғылар жасау, т.б.) жүргізіледі.

Қаракөл қорықшасы – республикалық мәні бар қорықша. 1986 жылы Маңғыстау облысында Ералиев ауданында ұйымдастырылған. Жерінің аумағы 137,5 мың га. Қорықшаны құрудағы мақсат – Қарақия ойпатында сирек кездесетін жануарлар түрлерін сақтау. Қорықша аумағына 9 бұлақ және 3 атпалы су көздері кіреді. Жер бедері кертпештеніп келген тік, жарқабақты. Олар желмен және аққан судың әсерінен жарылып, жеке төбелерге бөлініп кеткен. Өсімдік түріне аса бай емес. Қорықшада Қазақстан фаунасында өте сирек кездесетін, жойылып бара жатқан жануарлар түрлері: Үстірт арқары, қоқиқаз, безгелдек, қарабауыр бұлдырық, қарақұйрық, шағыл мысығы, ұзын инелі кірпі, үнді жайрасы мекендейді. Бұл жануарлардың барлығы қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген

Берікқара шатқалы – республикалық маңызы бар кешенді мемлекеттік табиғи қорықша. 1986 ж. Жамбыл облысының Жуалы ауданында құрылған. Аумағы 17,5 мың га. Берікқара шатқалы Қаратаудың Билікөл маңындағы өсімдіктер мен жануарлардың реликт және эндемик түрлері көп кездесетін өңірде орналасқан. Қорықшада сирек кездесетін Семенов үйеңкісі, Сиверс алмасы, согдиана шағаны, т.б. өседі. Мұнда әсіресе берікқара терегіне ерекше мән берілген. Өйткені қазір бұл терек тек Қазақстанда ғана сақталып қалған. Реликт түр болғандықтан берікқара терегіне Канада ботаниктері үлкен көңіл бөлуде. Олар 4 жыл сайын келіп, теректің өсу ерекшелігін зерттеп отырады. Өсімдіктің 51 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Қорықшада торғайдың сирек кездесетін, қауырсындары құлпырып тұратын түрі – жұмақ шыбыншы қорғалады.

Ұлттық саябақтар елімізде қорғалатын ландшафтылардың жаңа түрі. Олар әлі де толық өріс алып, дами қойған жоқ. Мұның қорықтардан айырмашылығы - туристер мен тынығушылардың кіріп көруіне рұқсат етіледі. Бірақ олардан табиғатты қорғау ретін сақтау талап етіледі. Қазақстанда 5 саябақ ұйымдастырылған.

Баянауыл ұлттық саябағы

Ол 1985 жылы Павлодар облысындағы  Баянауыл орман шаруашылығьінын  негізінде құрылған, ауданы 50,7 мың  гектар. Саябақ аумағына енетін таулы-орманды  ландшафтылары тамаша табиғат ерекшеліктерімен көзге түседі. Қарағай, қайың ормандары  өскен, гранитті, үгіліп мүжілген Баянауыл таулары Сарыарқаның шөлейтті жазықтарында орналасқан. Мұнда құстардың 54 түрі, сүтқоректілердің 54, балықтың 8, өсімдіктің 438 түрі бар. Биік жері - Ақбеттауы, биіктігі 1026 метр. Табиғатының қолайлы жағдайына  байланысты Баянауыл тауларын «шөлді даладағы таулы-орманды шұрат» деп  атайды. Бұл аймақ жаппай демалыс  пен туризмнің дамыған жері. Мұнда  көптеген демалыс үйлері, емдеу мекемелер, туристік базалар орналасқан. Саябақта ұзақ уақыт үгілу әрекетінен қайталанбас  жартас, шоқылар қалыптасқан. Олар сыртқы түріне орай «Жалмауыз кемпір», «Найзатас», «Тас және Ат басы» т.б. деп аталады.

Іле Алатауы саябағы

1996 жылы ұйымдастырылған.  Ауданы 199,7 мың гектар. Іле Алатауының  солтүстік беткейінде Түрген  шатқалынан бастап, батыста Қаскелең  асуына дейінгі ерекше ландшафтыларды  қорғау және демалыс, тынығу  мақсатында пайдаланылады. Мұнда  қорғауға аңның 43 түрі, құстың 138 түрі, балықтың 8 түрі, өсімдіктің 1282 түрі  алынды.

Қарқаралы саябағы

1998 жылы кұрылған. Ауданы 90,3 мың гектар. Қарағанды облысындағы  Қарқаралы ауданында орналасқан. Қарқаралы жәнө Кент тау жүйелерін  қамтиды. Осында әйгілі Шайтанкөл  орналасқан. Мұнда аңның 39 түрі, қүстың 55 түрі, балықтың 11 түрі, өсімдіктің 68 түрі  қорғалады.