Ауа бассейніне тигізілетін антропогендік әсер

 

 

    Территория атмосферасының ресурстық потенциалы (РП) деп ауаның іс жүзінде ластануын ШМК шамасына дейін қоспаларды сейілту арқылы өздігінен тазалау мүмкіндігін айтады. Атмосфераның сейілткіш қабілеті, кешенді климаттық және лабараториялық көршеткіштерден атмосфераның ластану мөлшері АЛП және ауа пайдалану параметірі  АПП  негізінде бағаланады. Бұл сипаттамалар ластану деңгейлерінің жасалу ерекшеліктерін, метеожағдайларға байланысты, қоспалардың атмосферада жинақталып содан соң шығарлуын анықтайды.

      АЛП әр түрлі  жағдайдағы әр түрлі деңгейдегі  ластану мүмкінділігі сипаттайды, ал кейбір авторлар мұны қоспаларды  ауа бассейінде таратуға қолайсыз  жағдайлардың метеорологиялық қайталанғыштығының кешенді сипаттамасы деп қарастырады. Мысалы, шет елдердің кейбірінде АЛП – ның қала жағдайлары үшін жер бетіне жақын қабатты инверсия және тұрып қалу қайталанғыштығына әлсіз желдер мен ұзақ уақытта тұмандану сипатына қарай 5 класқа бөледі.

      Ауа пайдалану  параметірі (АПП)- ауадағы ластағыш  заттардың шамасын, таза ауа мен  сұйтылып араластыру нәтижесінде, орташа молшерлі концентрацияға  дейін қажетті таза ауа көлемін  сипттайды. Бұл параметр қоршаған  ортаны ауа тазалығына жауапкершілік ұжымдық түрде іске асырылатын жағдайға қажет. Бұл негізде бір тұтас территорияда орналасқан өндіріс орындары ортақтасып, әрбіреуіне ластағыштар мөлшерін нормалауға, сөйтіп жалпы ластағыш көлемі аз болатын болса, басқа өндіріс, өнеркәсіп және басқа объектілерге атмосфераға ластағыш шығару  құқығын сатуға да өз араларында келсім жасай алады.

     Атмосфераның  ресурстық потенциалы (АРП) бағалау, территория климатының жағымдылық негізінде, ол территорияны рекреациялық және селетебті мақсатта қолдану мүмкіндігі ескерліп жүргізіледі.

     Мұндай бағалау жүргізудің  негізгі құрам бөлігі – жылдың  суық және жылы кезеңіндей  ауа райының (яғни ауа ылғалдылығы, күн радиациясы, температура және  т.б. метеофакторлардың) физиологиялық-гигиеналық жіктелу болып табылады.

     Атмосфералық ауаны  кейбір зерттеушілер қоршаған  ортаны ластаушылар тізбегінде  бастапқысы деп қарастырады. Топырақ  пен жер беті сулары кей  кезде атмосфера ауасының қайта  ластану көзі болуы немесе, керсінше  оның ластануының жанама көрсеткіші  болуы мүмкін. Бұл жай, атмосфераның тікелей ластануын қарастырған кезде, атмосферамен бір тұтас жанасушы орталар әсерлерін ескере отырып, атмосфера күйін интегралды бағалаудың анықтаушы негізі болады.

     Атмосфераның ластануының жанама  көрсеткіші ретінде  атмосферадағы қоспаның топырақ бетіне және су айдынына түсуі, сонымен қатар  атмосфералық жауынмен олардың жуылуы қабылданған. Бұл бағалаудың белгісі белгілі уақыт аралығындағы ауалардың қоспалардың түсу мөлшерінің уақыттық интервалы болып табылады.

     Бірқатар Европалық мемлекеттерден сараптамашылар торы тарапынан қышқыл орман топырақтары және жер беті, жер асты сулары үшін төмендегі сынақ жүктемесі (бұл орталардағы химиялық өзгерістер мен биологиялық эффекттердің бірлескен өзгерістерін  ескеріп) ұсынылған.

1. Күкірт қоспалары үшін 0,2-0,4 г*м2*жыл
2. Азот қосылыстары үшін 1-2г*м2*жыл.

Атмосфералық ауаның сапасының ластануына кешенді бағалау, техногенді процестердің динамикасының талдануы және оларды кері әсерлерінің қысқа мерзімі аралығында немесе ұзақ жылдардан кейін шағын алқаптағы немесе үлкен бір аймақтағы бағалау болып табылады.

Кеңістіктік ерекшеліктерді талдау кезінде және атмосфераның уақытша ластану динамикасының адам денсаулығы мен экожүйеге әсерінің салдарын анықтау үшін картографиялық әдісі (соңғы кездерде-ГИС-салу ) түрлі картографиялық материалдар, соның ішінде аймақтын табиғи ерекшеліктерін ескеретін сипаттаманы (қорықтар және басқа да қорғалатын алқаптар) қолданып жүргізіледі.

     Атмосфераның күйін бағалаудың оптималды компоненттерінің интегралды кешенді жүйесі төмендегілерді қамтуы қажет:

     1. Санитарлық-гигениалық тұрғыдан (ШМК) ластану деңгейінің бағалануы .

     2. Атмосфераның ресурстық  потенциалының бағалануы (АРП) және  АПП).

     3. Белгілі басқа орталарға  әсері дәрежесінің бағалануы (топырақ және өсімдіктер, қар, сулар).

     4. Антропогендік әсерлердің  табиғи-техникалық жүйеге әсерін  интинсивтілігі негізінде ол  әсерлердің қысқа мерзімді және  ұзақ мерзімді болжамы.

     5. Антропогендік әсердің  кеңестік және уақыттық ықтимал  кері әсердің көлемін анықтау.

      Жоғарыда айтылғандарды  ескере отырып, атмосфераға әсерді  негізден бағалау үшін мемлекеттік  экологиялық сараптау жүргізу  үшін мыналарды қарастыруды ұсынады.

1. Атмосфералық ауадағы зиянды заттардың таралуын анықтайтын әдістердің сипаттамасы мен коэффициенттері.
2. Ластағыш заттардың парметірлері, қондырғылар толық істеп тұрған кездегі ластағыш заттардың сапалық және мөлшерлік көрсеткіштері.
3. Ластағыштар мөлшерінің азайтылуы туралы істелетін жұмыстардың негіздемелері (технологиялық процесті жетілдіру, газ сорғыш, сіңіргіштердің сапасын жақсарту және т.б.)
4. Бір кезектегі үлкен мөлшердегі шығарылу сипаты.
5. Жиынтық (суммалық) зиянды әсер етеін заттар және заттар тобының тізімі.
6. Шекті мөлшердегі шығарылу нормативін енгізу туралы ұсыныс.
7. Озық ғылыми-техникалық дәрежедегі технологияларды қолдану арқылы атмосфераға шығарлатын ластағыштар мөлшерін азайтудың қосымша жолдарын іздестіру.
8. Атмосфералық ауаны ластағыштар мен жобаланып отырған объектінің ықтимал ластағыштарына сипаттама (тиісті есептеулері мен болжауларына талдау жасау).
9. Қабылданған санитарлық нормалардың негіздемелері.
10. Технологиялық режимді сақтамаудың немесе табиғи апаттар нәтижесіндегі ықтимал қауіптің нәтижелерін болжау тізімі.
11. Болуы мүмкін апаттардың көлемі және оның салдарын жоюдың шаралары.
12. Аномальды ыңғайсыз метеорологиялық жағдайлардағы атмосфераға шығарлатын ластағыштардың мөлшерінің шектеп тыс тарамауын реттейтін, қадағалайтын істер.
13. Атмосфералық ауаның ластанбауын қадағалау жұмыстары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

 

 

1. Бродский А.К. жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы: Ғлым, 1998.
2. Жумадалиева С., Баешов А., ЖарменовА. Қоршаған орта химиясы. Алматы,1998.
3. Баимбетов Н.С. Правовые основы экологической экспертизы в РК. Алматы: Қазақ университеті, 2001.
4. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995.
5. Руководства по оценке воздействия промышленности на окружающую среду и природаохранные критерии при размещении предприятий:Программа ООН по окружающей среде. Новосибирск:ГПГБ СО АН СССР, 1989.
6. «ЕЛІМІЗДІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ»

 www.zhastar.biz/index.php?name=files&op=view&id=699

7.«Егенмен Қазақстан» газеті. 22.09.2011 ж. №449-450 (26843).

8.Қазақстандағы экологиялық проблемалар www.kitaphana.kz/ru/...na.../3017-ekologialik-problemalar-.htm

9.Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеруі.

 www.kazembassy.gr/index.php?option=com_content... - Cached - Similar

 

 

Атмосфераны ластайтын заттар агрегаттық күйіне орай қатты, сұйық, газ түрінде және аралас болады. Ауа табиғи және антропогендік жолмен ластанады. Табиғи жолмен түсетін заттардың негізін шаң - тозаң құрайды. Шаң ауада қалқып жүрген майда қатты бөлшектер және ол атмосфераның құрамындағы тұрақты бөлігі. Атмосфераға табиғи жолмен түсетін шаң тегі жағынан екі түрлі. Оның бірін тау жыныстарының үгілу процесінен пайда болған өнімдері, жанартау атқылағанда, орман - тоғай, далалық шөп жамылғы мен шымтезек жатындары өртегенде, мұхит пен теңіз бетінен су буланғанда шығатын заттар құрайды. Енді бір бөлігі жер бетіндегі органикалық қалдықтар шірігенде (H2S, NH3, CO, CO2, CH4, т. б.) пайда болады. Сондай - ақ тірі заттардың кейбіреулері атмосфералық ауада қалқып жүреді, мысаллы аэропланктондар, яғни бактериялар, өсімдіктердің споралары, саңырауқұлақтардың кейбір түрлері. Жер бетіндегі ауа үнемі қозғалыста болғандықтан шаңды көп мөлшерде атмосфераға шығарып, жан - жаққа шығарып тұрады.

Биосфераны құрайтын материалдық әлемдердің ішінде атмосфералық ауаның өзіндік ерекшелігі бар. Олай дейтініміз, жер бетіндегі табиғи және антропогендік нысандардың шеңберінен тысқа шығатын заттардың қай - қайсысы болса да олардың көпшілігі ең алдымен атмосфералық ауаға тарайды. Сол себепті оның құрамы ұдайы динамикалық өзгерісте болып тұрады. Ауаның құрамындағы химиялық элементтердің мөлшері геологиялық дәуір ішінде қалыптасқан денеде тұрақты болса ғана ол биотикалық әлемге жағымды, абиотикалық әлемге қолайлы. Атмосфераның тірі табиғатқа жағымды жақтарын тәптіштеп тізбей - ақ бірлі – жарымын еске сала кетсек, мысалы, жер бетінде тірі табиғатты ғарыштық радиациядан, әсіресе, ультраккүлгін сәуледен қорғаудың өзі не тұрады. Атмосфера сонымен бірге тіршілікке қажетті оттегінің көзі. Планетаның климаты және жер бетіндегі жылү режимі, көптеген химиялық қосылыстардың табиғи айналымы атмосфера арқылы реттеледі және ол топырақ құнарының қалыптасуына ықпалын тигізеді. Олай болса, атмосфера өзінің биосфералық қызметтерін қалытқысыз орындау үшін оның құрамы таза болғаны абзал, яғни ондағы кейбір заттардың мөлшері конституциялық деңгейден ретсіз артық болмауы тиіс. Өкінішке орай, атмосфераның қазіргі сапасы көңілге қобалжу түсіретіндей күйде десек артық айтқандық емес. Өйткені, оның ластану деңгейі өте жоғары болып тұр.

Атмосфераның құрамында мұхит пен теңіз айдынынан буланған сумен түсетін органикалық емес тұздар баршылық, мысалы, 1, 0 т/м су буланғанда онымен бірге 0, 5 грамм тұз түседі. Егер әлемдік мұхиттың айдыны 500, 0 млн екенін ескерсек, буланған сумен жыл сайын 250, 0 млн тоннадай еріген заттар атмосфераға шығып тұрады. Сол заттардың құрамында J, Br, Pb, Zn, Cu, Ni тағы басқалары бар. Соның ішінде тек иодтың өзі 50, 0 мың тонна болатын көрінеді. Әйтсе де құрлық бетінен шаңмен бірге кететін металдың мөлшері онан әлдеқайда көп және оған жыл сайын ғарыштар жер бетіне түсетін 1, 0 млн тоннадай ғарыштық шаң қосылады. Атмосфераны негізгі ластайтындар антропогендік нысандар - өнеркәсіп өндірісі, жылу энергиялық, мұнай және газ өңдеу салалары, көлік, тағы басқалары. Бұлардың қай қайсыда өзіне тән құрамында ондаған мың түрлі заттары бар қоспалар шығарады. Дегенмен атмосфераны ластайтын негізгі затардың құрамы көп емес. 
Республика аумағында ауа кеңістігін ластауға қомақты үлес қосып отырған автокөлік. Ол қай жерде болмасын жылдан жылға көбейіп барады. 
р/с Қалалар Жылдар 
------------2012ж---2013ж-----2014ж 
1 Алматы 234,6----134,9-----850, 0 
2 Ақмола 51, 2----140, 0-----120, 0 
3 Өскемен 64, 3---321, 7----170, 0 
4 Жамбыл 48, 5----59, 7------179 
5 Қарағанды 70, 3-61, 6------601, 6 
6 Шымкент 76, 3---1370------240 
7 Қостанай 40, 1----33, 5------69, 5 
8 Павлодар 135, 2--145,9-----763

Олардың саны жылдан - жылға көбейе түсуде. 
Атмосфералық ауаны негізгі ластаушы көздері - жылу электростанцияларын зауыттар мен фабрикаларды, мұнай мен газ өндірісін айтуға болады. 
Шикі мұнай өзінің тірі табиғатқа әсері жағынан бензинге жақын. Мұнайдың буы онша зиянда болғанымен, бірақ сұйық мұнай адам денесіне тисе әр түрлі тері ауруын қоздырады. 
Бензин мен керосин адам организміне тыныс жолдарымен кіріп, онан ішек қарын арқылы қанға өтеді, сөйтіп орталық жүйке тамырына әсер етеді, уландырады, кейде аяғы өлімге апарады (егер концентрациясы 0, 040 мг/м3 дейін болса), ал бензиннің ПДК - 0, 0003мг/м3 
Ауа бассейнін ластауға олардың қосып отырған үлесі едәуір десек бұл шындық. Соңғы алты жыл ішінде айналаның ластануы 2, 1 есе ұлғайғанын айтсақ та жеткілікті. Атмосфералық ауаға ұшқан шаң - тозаң мен улы заттардың мөлшері тек 1992 жылы 43, 0 мың тонна болған екен. Нәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ тәрізді заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті, улы келеді. Олар негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді, азот оксиді, күкіртті сутек, аммиак және әртүрлі қатты және сұйық заттар. Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Қазгидромет мәліметі бойынша республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен 1, 13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған. 
Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ау бассейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр. 
Қазақстан жағдайында ауа бассейнінің ластануы көбінесе қатаң континентальды ауа райына да байланысты. Жауын - шашын мөлшері өте аз болғандықтан, ауаның табиғи тазаруы нашар. Мысалы, Алматы, Шымкент, Ленинагор, Зырян, Глубокое қалаларында ауа бассейіндерінде табиғи ауа ағыстары болмайды, соның себебінен қалалар үнемі қалын зиянды улы тұманмен оранып жатады. 
Ауа бассейінің құрамында ауыр металлдардың болуы да өте қауіпті. 
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер: 
1. Мұнай – газдан шыққан отты факельді азайту 
2. Шаңды дауылға тосқауыл құру 
3. Зауыттардан шыққан газдарға фильтірге қосу