Бухгалтерия мен шаруашылық субъектісі есебін ұйымдастыру құрылымы

I. Кіріспе ...............................................................................................................................................     5

II. Негізгі бөлім:

1. Бухгалтерия мен шаруашылық субъектісі есебін ұйымдастыру құрылымы..............................      6

2. Негізгі құрал – жабдықтар мен материалды емес активтер есебі................................................     8

3. Қаражаттар есебі мен есептесу........................................................................................................     10

4. Тауарлы – материалдық запастар мен жеткізушілермен есептесу есебі.....................................     12

5. Еңбек пен оның төлем есебі.............................................................................................................     14

6. Қаржылық нәтиже мен меншікті капитал есебі.............................................................................     16 

7. Аудиторлық фирма жұмысының құрылымы және ұйымдастырылуы.Аудитордың қызмет міндеттері...............................................................................................................................................    17

8. Аудиторлық істің этикалық – құқықтық механизмдері ...............................................................    19

9. Ұзақ мерзімді активтер аудиті ........................................................................................................    21

10. Ағымдағы активтер аудиті.............................................................................................................    23

11. Қаражаттар аудиті...........................................................................................................................   25

12. Міндеттемелер аудиті.....................................................................................................................    28

13. Меншікті капиталдың аудиті.........................................................................................................   30

14. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдау мазмұны және әдістері..................    32

15. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі..........................................     34

16. Қаржылық есептілік және оны талдау..........................................................................................     36

17. Шаруашылық субъектісі қаржылық тұрақтылығын талдау.......................................................     38

18. Шаруашылық субъектісінің табыстылығын талдау....................................................................     40

19. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау..................................................................................     42

20. Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдау...............................................................................     44

21. Шаруашылық субъектісі қызметінің іскерлік белсенділігін талдау..........................................     47

22. Шаруашылық субъектісі мен кәсіпкерлік тәуелділіктің потенциалды банкротталуын талдау.  50

III. Қорытынды: ...................................................................................................................................   52

Пайдаланылған әдебиеттер: ...............................................................................................................  53 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Өндірістік  машықтану тәжірибесі

     Нарықтық  экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі ретінде банктік  жүйе қарастырылады. Бұл жүйе жұмысының тиімді атқарылуы үшін бухгалтерлік жүйенің рөлі зор.

     Банктегі  бухгалтерлік есеп – қаржыны басқару процесінің маңызды құралы. Бухгалтерлік есеп банк қаржысын жетілдіру және дамыту мақсатында ықпал жасауға және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне және сол негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз етуге зор үлес қосады.

     Бухгалтерлік есеп банк басқармашысына өзекті ақпаратты даярлайды, сондықтан бұл жүйенің дұрыс және сапалы ұйымдастырылуына банктің қаржылық нәтижелері де тәуелді болады. Бухгалтерлік есеп жоспарлы тапсырмалардың орындалуы үшін қаржы ресурстарын тиімді жұмсауға, белгіленген нәтижеден ауытқудың барлық түрін алдын алуға және жоюға бағытталған.

     - Бухгалтерлік есепті кәсіпорында ойдағыдай басқару және оны іскерлік ынтымақтастықтар үшін қажет шынайы ақпараттардың басты қайнар көздерінің ғылымы ретінде қарастыру;

       - Нарық жағдайында бухгалтерлік есептің алатын рөлі мен маңызы туралы әдістемелік түсіндірмелер алу;

     - Ведомоствалық қатыстылығы, қызмет нысандары мен түрлерінен тәуелсіз барлық кәсіпорындарда есеп үрдістерін ұйымдастырудың теориялық және тәжірибелік негіздерін игеру;

     - Алғашқы құжаттарда жазбалар жүргізу тәртібімен, бухгалтерлік есепшоттарының жүйесімен, есеп ақпараттарын технологиялық өңдеу, бухгалтерлік есептің есеп тіркегіштерімен және нысандарымен танысу.

     Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастың дамуы шаруашылық әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін тудырады.Әміршілдік – әкімшілік жүйеде кеңінен тараған қоғамдық мүлікті талан – таражға салу нарықтық экономиканың ажырамас атрибуты болып табылатын іскерлік және ұқыптылықпен орын алмастырады.

     Қазақстандағы көпшілік банктердің ішкі құрылымы шартты түрде екі негізгі бөлімнен тұрады:

     - Фронт – офис;

     - Бэк – офис.

     Фронт – офистің мақсаты – банк өнімдері мен қызметтерін сата отырып барынша  көп пайда табу. Бэк – офистің мақсаты – жасалған мәмілелерді есепке алу, бақылау жасау, басшыларға мәліметтер беру.

     Фронт – офистің қызметіне  кіретіндер:

     - банктің клиенттерімен, жабдықтаушылармен  мәміле жасау;

     - жасалған мәміле мәліметтерін  өзгерту және тіркеу;

     - келісімшарттарды дайындау, ұзарту, бұзу;

     - несиелер бойынша банктік қызмет  үшін қаржыларды қамтамасыз ету;

     - қаржыларды тарату мен орналастыру арасындағы арбитраж;

     - қаржыларды нарықта орналастыру;

     - талдамалық есептілік және т.б.

     Бэк – офистің қызметіне  кіретіндер:

     - тіркелген мәмілелердің мәліметтерін  толықтыру;

     - мәмілелердің расталуына бақылау  жасау;

     - төлемдерді дайындау және нұсқауға сәйкес жүргізу;

     - бухгалтерлік жазбаларды жүргізу;

     - есептемелерді растау;

     - пайыздарды есептеу;

     - пайыздарды капиталдандыру;

     - түзетпе жасау;

     - есептеме және ұсталымдар;

     - шетел валютасын қайта бағалау;

     - есептен шығару;

     - есептілікті дайындау;

     - оперативті талдау жүргізу, т.б.

     Екі бөлімше де өзара тығыз байланыста қызмет атқарады. Мысалы, қызмет барысында фронт – офисте әрі қарай өңдеп, талдау жасау үшін бэк – офиске жіберілетін мәліметтер жинақталады. Олар өз кезегінде банктердің клиенттеріне ұсынатын қызмет көрсетушілерінің мазмұнына немесе өзгерісіне және сәйкесінше, фронт – офистің қызметіне түзету енгізуге негіз бола алады.

     Фронт – офис пен бэк – офис бөлімшелерінің міндеттерін бөлуді әрбір банк өзі  атқарады. Егер де банк кішігірім болатын болса, операциялар аз болғандықтан, кейбір операциялар бойынша фронт – офис пен бэк – офисті біріктіруге болады.Яғни бір қызметкер екі қызметті де орындайды.

     Банктің бэк – офисі құрамында бухгалтерлік есеп және есептілік департаменті құрылады. Банк бухгалтериясы ақпараттық жүйені толық және сенімді түрде қаматамасыз ету үшін нақты түрде жұмыс ұйымдастыру негіздеріне тоқталуға тиіс.Бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылғаны және құрылғаны банк үшін өте маңызды, өйткені ағымдағы шешімдерді қабылдау сәтінде ол айтарлықтай шамада қаржылық ұйымдастыруға сүйенеді.

     Банктің құрылымында келесі элементтер құрылуы  мүмкін:

• Бухгалтерлік есеп бөлімшесі;

     –   Жұмыс бөлімшелеріндегі есеп бөлімшелері;

          –  Филиалдардағы есеп бөлімшелері;

           - Есеп мәліметтерін өңдеуші орталық;

           - Ішкі аудит бөлімшесі.

     Бухгалтерлік  есепті ұйымдастыруда, шаруашылық әректтерді орындау барысында заңдылықтарды қадағалауда кәсіпорын басшысы жауапкершілік атқарады. Ол бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуіне, барлық бөлімшелері мен қызметтерінің, кәсіпорын қызметкерлерінің орындауын қамтамасыз етуіне, есеп ұсыну үшін барлық құжаттар мен мәліметтерді ресімдеу және ұсыну тәртібінің талаптарын қамтамасыз етуде жағдай жасау керек. 
 
 
 
 

     Негізгі құралдар банк активінің басты бөлігі болып саналады. Олар бір жылдан астам қызмет көрсетеді.

     Негізгі құралдардың есеп объектісі ретінде  түгендеу объектісі қарастырылады. Әр түгендеу объектісіне түгендеу нөмірі жазылады. Егер төмендегі шарттар орындалса, 16 «Негізгі құралдар» бухгалтерлік есептің Халықаралық стандартына сәйкес актив ретінде негізгі құралдар объектісін тануға болады:

• Берілген активтен банк келешекте экономикалық пайда алады деген ықтималдық бар болса;
• Активтің өзіндік құны операцияларды жүргізу кезінде сенімді түрде өлшенуі мүмкін.

     Негізгі құралдар бағалануы тиіс. Бағаланудың ерекшеліктеріне қарай негізгі құралдар келесі құндармен бағаланады:

     Бастапқы  құн – бұл негізгі құралдарды сатып алу, жүргізу, өңдеу немесе жақсарту үшін негізгі құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты, арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайды орнатуды қоса есептегендегі барлық шығындарды қамтитын төленген сомалар.

     Ағымдағы  құн – нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі құралдардың құны.

• Баланстық құн – негізгі құралдардың есеп және есеп беруінде сипатталатын жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны.
• Жою құны – бұл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдаланған мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың болжанатын құны.
• Қазіргі кезде қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына көшуіне байланысты сол стандарттарға сай негізгі құралдардың типтік жіктелуін қарастырған жөн. Мысалы, 2006 жылға дейін негізгі құралдарды 9 топ, 75 топшаға бөлген болатын. Қазір олардың құрамы өзгерген жоқ, тек құрылымы басқаша, яғни олар 75 топша болып қалып, тек 4 топқа біріктірілген.
• Негізгі құралдар ұзақ мерзімді активтер болғандықтан, олар тозуға ұшырайды. Негізгі құралдар тозуының екі түрі қарастырылады: сапалық және табиғи тозуы. Тозудың ақшалай көрінісі амортизация деп аталады. Тұрақты активтердің топтары бойынша Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде амортизациялық шекті нормалар бекітілген.
• Негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеу үшін келесі әдістер қолданылуы мүмкін:
•         – құнды бір қалыпты (түзу сызықты) есептен шығару;
•         – құнды орындалған жұмыс көлеміне сәйкес есептен шығару (өндірістік әдіс);
•         – құнды сандардың жиынтығы бойынша есептен шығару (шоғырланымдық әдіс);
•         – қалдықтың кему әдісі.
•         Құнды бір қалыпты (түзу сызықты) есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны оны пайдалану мерзімі ішінде бір қалыпты есептен шығарылады.

кестесі

     Материалдық емес активтер – басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер.

     Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа  бөлуге болады: айырбастауға жататын және жатпайтын. Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа активтерінің бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкін. Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің қызметінде айтарлықтай жиі кездесетін материалдық емес активтер:

     - патент – бұл заңды тіркелген және танылған ерекше құқық. Патенттік құқық сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын процесті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайдалануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді.

     - авторлық құқық – бұл әдеби, музыкалық шығармалар авторының, өнертапқыштар және тағы басқа авторлардың қарастырылатын, қорғалатын нысаны.

     - тауар маркалары немесе тауар атаулары – бұл компанияларға, өнімдерге немесе қызметтерге берілетін атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын ұқсастықтар.

     - ұйымдық шығындар – бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын шығындар және т.б.

     Материалдық емес активтер бойынша да амортизация  есепке алынады. Материалдық емес активтер бойынша амортизацияны есептеу үшін келесі әдістер қолдануы мүмкін:

     - құнды бір қалыпты (түзу сызықты) есептен шығару;

     - құнды орындалған жұмыс көлеміне сәйкес есептен шығару (өндірістік әдіс);

     - қалдықтың кему әдісі. 
 

       Есеп беру деп кәсіпорынның  өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық  қызметін кешенді түрде сипаттайтын  барлық көрсеткіштер жүйесін  айтамыз. Есеп беру процесін  жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.

       Қаражаттар есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемелекеттік органдар кіреді.

       Қаражаттар есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектінің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағымдарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық қызметтерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.

 Есеп беру  мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін  бағалау үшін, сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.

       Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның  шаруашылық қызметін жедел басқару  үшін қажет және ол болашақ  кезеңдерді жоспарлау мен болжау  үшін басты база болып табылады.

 Есеп беруге  қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын  қызметінің нәтижесін анық және  объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді сақтау болып табылады.

       Бұрмаланған есеп бергені үшін  кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері ҚР-ның әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.

       1.1. Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:

       Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады, соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығысы мен зияны орын алынған кезінен бастап танылады.

       Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшылайды және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.

       Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс.

       Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге қанағаттануы тиіс, қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған мәліметтер өз септігін тигізуі керек.

       Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі мүмкін.

       Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар болмаса.

       Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъектінің ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну керек.

       Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны абзал.

     Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табысты, сондай-ақ міндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.

       Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс. Ақпараттардың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.

тенденциялық  өзгерістерін анықтай алады, демек  қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау мүмкіндігі артады.

     Есеп  беруге қойылатын ең басты талап  тазалығы (ашықтығы) болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға  есеп берудің мәліметі түсінікті  болуы тиіс. Есеп беру берілген мәліметтердің  мерзімінде жасалғаны жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және жедел болып бөлінеді.

       Жедел-статистикалық есеп беру  кәсіпорынның өндірістік және  қаржылық қызметінің жекелеген  жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық  есепке алудың деректері бойынша  жасалады.

       Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып, жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай есеп шұғыл және почта арқылы берілетіндер болып бөлінеді.

       Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.

       Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:

  Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік мәміле жасалады).

  Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлерінде, ведомость, Бас кітап).

 Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру).

 Төртінші кезең. ШС-нің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады. 
 

     Өндіріс процесіне еңбек құралдарымен қатар  еңбек заттары да қатысады. Өндірістік қорлар – бұл бір өндірістік цикл процесінде толықтай тұтынылатын, өзінің құнын бірден өнімнің, жұмыстың, қызметтің  өзіндік құнына көшіріп, оның материалдық  негізін құрайтын еңбек заттары.

     Кәсіпорындағы тауарлы – материалдық қорлардың  есебі №7 «Тауарлы – материалдық қорлардың есебі» БЕС – ына сәйкес ұйымдастырылады, онда мыналар белгіленген:

• Стандарт әрекетінің аясы;
• Тауарлы – материалдық қорлардың өлшемдері;
• Тауарлы – материалдық қорлардың өзіндік құны;
• Тауарлы – матеиралдық қорларды бағалау;
• Шығысты тану;
• Есеп берудің ашылуы.

Тауарлы – материалдық  қорлар – бұл ...

     -  Шикізат қорлары, материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен кешендік бұйымдар (тетіктер), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және өндірісті немесе жұмыстарды, қызметтерді орындау кезінде пайдалануға арналған өзге материалдар;

• Аяқталмаған өндіріс;
• Субъектінің қызмет барысында сатуға арналған дайын өнім, тауар түріндегі активтер;

Тауарлы – материалдық  қорларды есепке алудың негізгі міндеттері мыналар:

• Қорлардың уақытылы және толықтай кірістелуіне, олардың сақталу жеріндегі және қозғалысының барлық сатыларындағы сақталуына бақылау жасау;
• Қорлардың қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды уақытылы және толықтай құжаттау;
• Көлік – әзірлеу шығындары (ауытқуы) мен әзірленген қорлардың нақты өзіндік құнын уақытылы және дұрыс анықтау;
• Көлік – әзірлеу шығындарын айналым шығындарына біркелкі және дұрыс есептен шығарылуын бақылау;
• Қойма қорларының жағдайына бақылау жасау;
• Ішкі ресурстарды ұтқыр қолдану мақсатында субъектіге керек емес материалдық қорларды анықтау және сату;
• Сақталатын жерлердегі қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жайлы дәл мәліметтерді алу.

Материалдық құндылықтарға әрекеттік бақылаудың қажетті шарты болып     табылатындар:

• Жабдықталған қойма үй – жайларының болуы;
• Материалдарды қоймалардың секциялары бойынша, ал олардың ішінде жекелеген топтар бойынша орналастыру;
• Материалдық қорларды қабылдау мен босатуға жауапты адамдар тобын белгілеу;
• Тауарлы – материалдық қорларды қабылдау мен босату құжаттарына қол қою құқы берілетін лауазымды адамдар тобын белгілеу.

    Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу  үшін материалдардың әзірленген номенклатурасы болу керек.

    Материалдар номенклатурасы – бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді.Бұған қоса, номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.

    Номенклатуралық тізім – номенклатура бағалық деп, ал онда көрсетілген бағалар есептік деп аталады.

    Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын  тауарлы – материалдық қорлардың 

материалдық құндылықтар нақты есептік бағалар (келісім, жоспарлы – есептік) бойынша, ал жинақтамалы есеп пен есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша ескеріледі.

     Материалдық ресурстардың нақты  өзіндік құны мыналарға  байланысты анықталады:

• Осы ресурстарды жеткізуші ұсынған несиеге сатып алынғаны үшін процент төлеуді қоса алғанда, сатып алу шығындары;
• Коммерциялық, делдал ұйымдарға төленген үстемелер (үстеме ақылар), коммиссиялық сыйақылар;
• Тауар биржаларының қызмет құны;
• Кедендік баж;
• Басқа ұйымдардың күшімен жүзеге асырылған тасымалдау, сақтау, жеткізу шығындары.

     Материалдарды есептік бағасы бойынша (келісім, жоспарлы – есептік, сатып алу) есепке алған кезде есептік баға бойынша қор құны мен сатып алынған қорлардың нақты өзіндік құндарының арасындағы айырма есептеу жолымен айқындалады. Егер материалдық құндылықтардың есебі келісім бағасы бойынша жүргізілсе, онда олардың өзіндік нақты құны осы бағалар бойынша материалдар құны мен көлік – әзірлеу шығындарымен құрылатын болады. Көлік тасымалдау шығындарының құрамына кіретіндер:

• Барлық алымдарды қоса алғанда, темір жол тарифі, су кіре пұлы, автомобильмен және ұшақпен тасымалдау және басқа көлік түрлерімен тасымалдау тарифтері;
• Жеткізушілердің қоймасынан теміржолмен және басқа көлік құралдармен материалдарды жеткізу;
• Қорларды сатып алу және әзірлеумен тікелей байланысты іссапар шығындары;
• Қойманың тұрақты жұмысшыларына ақы төлеуді қоспағанда, қоймадағы тиеу, түсіру және буып – түю жөніндегі шығындар;
• Жабдықтаушы және делдал ұйымдарға төленген коммиссиялық сыйақы;
• Қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқа шығындар.

     Егер  қорлардың талдамалы есебін жоспарлы – есептік бағасы бойынша жүргізсе, олардың нақты өзіндік құны осы бағалар бойынша құннан плюс -  минус нақты өзіндік құнның есептік бағасы бойынша құннан ауытқуынан құралады. Бұл бағаларды субъектінің өзі келісім бағасының негізінде көлік – әзірлеу шығындарының жоспарлы мөлшерін ескере отырып дайындайды. Көлік – әзірлеу шығындары немесе жұмсалған материалдарға қатысты ауытқулар (плюс – минус) материалдық құндылықтардың шығыны келісім немесе есептік бағалар бойынша көрсетілген шоттарға ай сайын есептен шығарлады. Көлік - әзірлеу шығындарының немесе ауытқулардың проценті олардың ай басындағы қалдығы мен ай ішінде келіп түскендердің сомасын материалдардың ай басындағы қалдығының және келісім бағасы бойынша келіп түскен материалдардың сомасын бөліп, алынған нәтижені 100-ге көбейту жолымен анықталады.

     Жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы еңбек  қатынастары 2007 жылдың 15 мамырында бекітілген Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексімен реттеледі. Еңбек Кодексінде еңбекақы есептеу мәмілесі бойынша келесі мәліметтер қарастырылған:

     - жалақының ең төмен мөлшері;

     - жалақының ең төмен стандарттары;

     - мерзімнен тыс істеген жұмыс үшін ақы төлеу;

     - демалыс және мереке күндері істеген жұмыс үшін ақы төлеу;

     - қызметкер жалақысынан ұсталымдарға деген шектеулер;

     - толық және уақытылы жалақының берілуіне және еңбекақы саласындағы мемлекеттік кепілдіктердің іске асырылуы;

     - жалақы берілуінің тәртібі мен мерзімі.

     Еңбекақының екі түрі бар:

     - негізгі еңбекақы;

     - қосымша еңбекақы.

     Негізгі еңбекақы банк қызметкеріне белгіленген  қызметақы бойынша жұмыс істелген уақыт үшін есептеледі. Қосымша – Еңбек Кодексіне сәйкес жұмыс істелмеген уақыт есептеледі: кезекті демалысқа төлем, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс уақытына төлем т.б. Еңбекақы құрамына жұмысшыларға дивидент және пайыз түрінде төленетін төлемдер кірмейді.

   Еңбекақының екі басты нысаны бар:

- кесімді еңбекақы;

- мерзімдік еңбекақы.

Өзара еңбекақы нысандары бірнеше еңбекақы жүйелеріне бөлінеді:

- жай мерзімдік жалақы жүйесі;

- жай кесімді жалақы жүйесі;

- жанама – кесімді жалақы жүйесі;

- мерзімдік – сыйлық жалақы жүйесі;

- кесімді – сыйлық жалақы жүйесі;

- кесімді еңбекақының көтеріңкі жүйесі және т.б.

Жұмысшыларға  еңбекақыдан басқа, қосымша еңбекақының  төменгі түрлері  төленеді:

- демалу уақытына төлем, пайдаланбаған демалыс уақытына жәрдемақы;

    - жұмыс сипатының өзгеруіне немесе көлемінің қысқаруына байланысты босатылған жұмысшыларға демалыс жәрдемақысы;

    - қызметкерлердің саны немесе штаттың қысқаруымен, ұйымның қайта ұйымдастырылуы немесе жойылуына байланысты жұмыстан босатылған қызметкерлер жұмысқа қабылданған уақытқа дейін төленетін сома;

    - жұмысшының орындаған жұмысына байланыссыз белгілі бір жағдайда қызметкерлерге көрсетілетін материалдық көмек, мысалы, баланың өмірге келуінде, ақылы операция жасау кезінде және құжатпен расталған басқа да жиынтық емес сипаттағы төлемдер;

    - өндірістік жарақат нәтижесінен еңбек қабілеттілігін жоғалтумен байланысты жәрдемақы, еңбек міндеттемелерін орындау кезінде зиян шеккен адамдарға зиянның орнын толтыру;

    - ұйымның қаражаты есебінен төленетін жоғары және арнайы орта оқу орындарында оқу үшін мекеменің жіберген студенттері мен оқушыларына төленетін шәкіртақы;

      - құрылыс, тұрғын үй сатып алуға, тұрмыс жағдайын жақсартуға, қарызды өтеу шығындары (оның ішінде ипотекалық) және осы мақсаттарға жету үшін қызметкерлерге берілетін материалдық көмек, субсидиялар;

    - әлеуметтік сақтандыру қорынан және басқа да бюджеттік емес қорлардан жәрдемақы;

    - уақытша еңбекке жарамсыз, жүктілігіне және баланы дүниеге әкелуге байланысты және

    - қызмет бабымен жасалған іссапарларға заңды нормада бекітілген шекте іссапар шығындары;

    - басқа тұрғылықты жерлерге жұмысқа жіберу, бағыттау және қабылдаумен байланысты шығындардың орнын толтыру;

    - ҚР –ның бекітілген заңды нормасының шегінде іссапарға шығару үшін жеке көлікті пайдаланғаны үшін жәрдемақы.

    Демалыс уақытына төленетін  төлем – жеке еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерге жұмыс орны мен ортша жалақысын сақтай отырып жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы беріледі. Қызметкер сол банкте 12 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін кезекті демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына төленетін төлем төлем демалыс басталғанға дейін үш күн бұрын төленуі қажет. Демалыс мерзімі ұжымдық келісімшарттар мен ережелерге сәйкес белгіленеді, бірақ ол 24 күнтізбелік күннен аз болмауы керек. Жұмыскердің қалауы бойынша еңбек демалысы бөлініп берілуі керек.

    Еңбек демалысы мен пайдаланылмаған демалыс  күндеріне өтемақы төлеу үшін орташа жалақы мөлшері 12 күнтізбелік айға сәйкес жалақы есебінен анықталады. Егер қызметкер демалысқа шығар алдында ұйымда бір жылдан аз уақыт еңбек еткен болса, онда еңбек демалысы кезінде сақталатын орташа жалақысы демалысқа шығар алдындағы айдан бастап жұмыс істеген күнтізбелік айларына байланысты анықталады.

    Уақытша еңбекке жарамсыздық  кезінде төленетін  жәрдемақы – жәрдемақы қызметкердің сырқаттануына байланысты уақытша еңбекке жарамсыз кезінде, протездеу, отбасы мүшелерінің біреуі ауырған кезде қарауға кеткенде, карантин және туберкулез ауруына шалдығуына немесе кәсіптік сырқатқа байланысты басқа жұмысқа уақытша аудару кезінде, басқа жағдайларда үкімет белгілеген тәртіпте төленеді. Уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы төлеудің және есептеудің негізгі еңбекке жарамсыздық парақшасы немесе анықтамалар болып табылады. Еңбекке жарамсыздық парақшасы және уақытша еңбекке жарамсыздық туралы анықтама бланкілері қатаң есептілік құжаттары болып табылады.

    Демалыс және мереке күндерінде істелеген жұмысқа төленетін төлем – егер қызметкер оған белгіленген демалыс және мереке күндерінде жұмыс істейтін болса, онда 2 апта ішінде демалыс берілуі қажет. Егер банк әкімшілігі демалыс бере алмайтын болса, онда сол күнге еңбекақы 2 есе мөлшерде төленеді.

    Мерзімнен тыс істелген жұмысқа  төленетін төлем  – егер қызметкер бекітілген жұмыс мерзімнен артық жұмыс істейтін болса, онда әр артық жұмыс істеген сағатқа 1,5 еселі мөлшерден төмен төленбейді. 

Еңбекақы  есебін жүргізу кезіндегі  құрылатын

  шоттар корреспонденциялары

Дт	Кт	Операцияның мазмұны
5720-5721	2854, 2851	Жалақыны есептеу
5729	2851	Әлеуметтік  салықты есептеу
2854	1001	Жалақыны қызметкерлерге беру
2851	1050	Әлеуметтік  салықтар мен міндетті зейнетақы  салымдарын аудару

     Меншікті  капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің әр кәсіпорын  үшін маңызды мәні бар.

     Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін «Төленбеген капитал»шоты арналған. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.

     Егер  «Төленбеген капитал» шоты бойынша дебеттік қалдық өтелген болса, бұл кәсіпорын өз жарғылық қорын толығымен қалыптастырады деген сөз кредиттік қалдық акционерлер енгізуге тиісті қаражат сомасын, яғни акционерлердің салым бойынша қарыздарын көрсетеді.

     Қайтарып алынған капиталдың есебі. Қайтарылып алынған капиталдың есебіне шот арналған. Бұл шот алдағы уақытта айналымнан алып тастау үшін акционерлерден сатып алынған өз акциялары туралы ақпараттарды жинақтайды.

       Құжаттық үлгідегі акцияларының  күшін жоюды жүзеге асыратын акционерлік қоғам акциялардың жойылғаны туралы акт жасауға міндетті. Актіні акционерлік қоғамның тиісті жолдармен мынандай мәліметтер болуы керек: акциялардың жойылған күні және орны, эмиссияның күні, нөмірі және құрылымы, эмиссияны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің нөмірі мен күні, акцияларды дайындау туралы тапсырысты кім және қашан орындағаны туралы мәліметтер, саны, түрі, атаулы құны. Ұлттық сәйкестендіру нөмірі (ҰСН), акцияларды жою тәсілі, акционерлік қоғам мөрімен куәландырылған комиссия мүшелерінің қолдары.

     Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Қосымша төленген капитал дегеніміз акционерлік қоғам өз акцияларын олардың тұрақты бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сома.

     Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Капиталдың бұл түрінің есебі үшін «Қосымша төленбеген капитал» бөлімшесінің шоттары арналған.

     Негізгі құралдарды бағалау  операциялары. Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды, бітпеген күрделі қаржы жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда қайта бағалау Ұлттық статистикалық агенттік жасайтын және ашық баспасөзде жарияланатын индекстер бойынша құнсыздану деңгейінің жоғарылауына байланысты жүргізіледі.

     Кәсіпкерлерге негізгі құралдардың баланстық  құнын индекстеуді базардағы  негізігі құралдардың тиісті түрлері бойынша қалыптасқан бағаларға сәйкес тікелей есептеу арқылы жүзеге асыру құқығы берілгенін назарда ұстау керек. Бағалар құжаттармен немесе сараптама жолымен расталуы керек. Құнсызданудың белгіленген индекстерінен тыс есептелген қосымша бағалау сомасы салық есебінде салық төлеушінің барлық жылдық табысы ретінде көрсетілуге тиіс.

     Инвестициялрды  қайта бағалау  операциялары бойынша. Инвестицияларды қайта бағалау белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша есептеу сомалары «Инвестицияларды қайта есептеуден алынған қосымша төленбеген капитал» шотының кредиті бойынша көрініс табады.

     Активтердің басқа түрлерін қайта  бағалау операциялары. Активтердің басқа түрлерін (шикізаттарды, материалдарды, сатып алынатын жартылай фабрикаттарды, отынды, дайын өнімді, тауарларды және басқаларды) қайта бағалау операциялары үшін «Басқа да қосымша төленбеген капитал» шоты пайдаланылады. 
 
 

       Аудиторлық фирмалар бұрынғы  КСРО-да біріккен кәсіпорындар қызметін міндетті түрде тексеру белгіленген 1987 ж. пайда болды. Тексеруді және олардың есеп беруін бекітуді жүзеге асыру үшін КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы негізінде «Инаудит» акционерлік қоғамы деген атпен алғашқы шаруашылық есепті фирма құрылды. Содан соң аудиторлық фирмалар аса ірі өнеркәсіп қалалары мен одақтас республикалардың астаналарында қалыптасты. Сонымен бірге «ФБК», «Росэкспертиза», «Контакт», «Қазақстанаудит», «Фукап – аудит» және т.б. бірқатары аудиторлық қызмет саласында жоғары нәтижелерге жетті. ТМД елдеріндегі көптеген астаналар мен аса ірі қалаларда сол уақытта «Үлкен алтылық» деп аталатын КПМГ, «Делойт энд Туш», «Артур Андерсен», «Эрнст энд Янг», «Пранс Уотерхаус» және «Купер энд Лайбренд» құрлықаралық аудиторлық фирмалар мен филиалдар ашылды.

     Кәсіби  аудиттің халықаралық озық тәжірибесін  зерделеуге кіріспес бұрын  нарықтық экономикалық елдердегі әр түрлі бизнес – құрылымның қызметін қаржылық бақылаудағы өзіндік ерекшелігі бар әрі тәуелсіз жүйесі ретінде оның қалыптасуының маңызды кезеңдеріне ерекше назар аударған жөн. Тәуелсіз аудиттің негізгі міндеті – көптеген компаниялар, банктер, биржалар, инвесторлар, кредиторлар, кәсіпкерлер, акционерлер және т.б. пайдаланатын экономикалық ақпараттың анықтығын тексеріп, өзінің қорытындысын шығаруы болып табылады.

     Дамыған елдерде аудиторлық кәсіптің әр түрлі  атауы бар. Мысалы, АҚШ – та бухгалтер  – аудитор қоғамдық немесе мамандандырылған бухгалтер деп аталады. Францияда – сараптаушы бухгалтер немесе есепшот бойынша комиссар, ал Германияда – шаруашылықты бақылаушы немесе кітапты бақылаушы, Ұлыбритания мен ағылшынсаксондық елдерде – ревизор немесе алқалы бухгалетрлер және т.б. деп атайды.

     Қоғам мамандардың мүдделеріне қатысты  маңызды проблемалары талқылауға арналған съезді ұдайы өткізіп отырады. Съезд  қорытындылары бойынша аудиторлық тексеруді жүргізу әдісі мен  құқықтық мәселелерді, есебі бойынша  ұсынысты да қамтитын есеп берулер жарияланып отырады. Бұл материалдарды бухгалтер – аудиторлар өз тәжірибесінде пайдаланады.Француздық аттестациядан өткен және бухгалтер – аудиторлар қоғамы екі деңгейдегі – ұлттық және аймақтық органдар арқылы басқарылады. 1968 жылы бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы халықаралық ұйымдар мен қоғамдық және мемлекеттік органдардың алдында өз мүшелерінің мүдделерін танытатын есепшот бойынша Комиссарлар ұйымы пайда болды. Аудиторлардың қоғамдық ұйымдары үкімет және сот органдарымен тығыз жұмыс істейді.

     Аудиторлық  істі жетілдіру бойынша жұмыстың көп бөлігін бухгалтер – аудиторлардың  басқа ұлттық қоғамдары жүргізеді. Мысалы, әлемдік экономикалық дағдарыс бухгалтер – аудиторлар институтының құрылуын тездетті, ал Жапонияда Өнеркәсіп  және басқару министрлігі айналысады. Бұл елдегі бухгалтерлік есеп пен есеп берулердің осы заманғы жағдайы 1945 – ші жылғы Жапон аралдарын жауап алған американдықтар мен генерал Дуглас Макарутра әкімшілігі жүргізген экономикалық қайта құру шарасының әсерімен болды. Бұл кезеңде аудиторлық іс ұйымдарында сөзсіз көрініс тапқан америкалық тәжірибелік қалыптасқан формалар мен әдістерге негізделген бухгалтерлік есеп пен есеп берушілердің тәртібі әзірленді. Оның ішінде, бухгалтерлік стандарт бойынша кеңес кәсіпорындарды тексеру туралы бірқатар ережелерді жасады.

     Маманданған бухгалтер – аудиторлар институты  Австралияда құрылды, оған тек австралиялықтар  ғана емес, сондай – ақ азиялық мемлекеттерде, атап айтқанда, Малайзия, Сингапур, Гонконг  азаматтары мүше бола алады.

     Австралиядағы осы елдердің өкілдері аудиторлық кәсіпті оқыту, біліктілік емтиханын қабылдау, тиісті атақ беру ісіне араласа алады.

     Жаңа  Зеландиядағы Бухгалтерлер қоғамы мамандалған (алқалы) бухгалтер – аудиторлар

құрамын (өз қоғамының  96%-ін) қамтиды. Алайда бухгалтер – аудитор атағын алу үшін тиісті

     «Еуропаға оралу» және нарықтық экономикаға көшуге байланысты посткеңестік мемлекеттер  мен шығыс еуропалық елдердегі  шаруашылық механизмдерін қайта  құру тексеру – бақылау жұмысының  сипатын түбегейлі өзгертуді және тәуелсіз бухгалтер – аудитор сияқты мамандық категориясын қалыптастыруды талап етеді.

     Шын мәнінде аудиторлық кәсіп алдыңғы  орынға шығарылған Шығыс еуропалық  елдерде (Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния) тексерушілік қызмет айтарлықтай жоғары деңгейде ұйымдастырылған. Польша мен Венгрияда сарапшы – бухгалтер категориясы бұрыннан бар болатын. Бухгалтерлік сараптау техникасы, сарапшы бухгалтерге кәсіби және этикалық талап аудиторлық тексеру тәсілдерімен, бухгалтер – аудиторға қойылатын талаптарға жауап беретін іскерлік және өнегелік нормалар көп жағынан бір – бірімен сәйкес келеді. Мәселен, 1988 жылы Чехия мен Словакияда шетелдік қатысушы кәсіпорындары туралы заң қабылданып, осыған орай бухгалтер – аудитор лауазымы бекітілді. Барлық шетелдік қатысудағы кәсіпорындар ең аз дегенде екі тәуелсіз бухгалтер – аудиторларға жылдық есеп берулерін тексертуі әрі бекіттіруі мүмкін. Ал, ол жылдық есеп берулерін тексеріп, бекітетін тәуелсіз бухгалтер – аудиторлардың осы атақты алуда жоғары экономикалық және заңгерлік білімдері, ең аз дегенде шаруашылық ұйымдарында 10 жыл жұмыс істеген тәжірибесі болуы керек, сонымен қатар, олардың жасы болуы керек, сонымен қатар, олардың жасы 35 – тен кем болмауы керек.Соңғы хабарларға қарағанда бұл жас 30-ға дейін төмен түсірілген. Сөз жоқ, бухгалтер – аудитор тиісті адамгершілік қасиеттерге ие болуы тиіс. Бухгалтер – аудитор атағына талап қылатын ізденушілер федералдық Қаржы министрлігі бекіткен комиссияның алдында өздерінің білімдері мен шеберлігін іс  - тәжірибеде қолданып, сынақтан өтуі керек.

     Рас, Чехия мен Словакияда заң шетелдік қатысудағы кәсіпорындарға шетелдік аудиторлардың  аудиторлық тексеру жүргізуге рұқсат береді. Алайда бұл арада чех –  словактық формалар мен әдістердің әлемдік тәжірибедегі қолданыстағылардан айырмашылық мәселелері туындайды.Солай десек те, бірқатар трансұлттық фирмалар өз өкілдіктерін Чехия мен Словакияда, ең алдымен Прага мен Братиславада іске қосып бекітті.

     Көрші мемлекет – Қытайдағы аудиторлықтың  дамуы Қазақстанның назарын өзіне  аударып отыр. 1982 жылы Бүкілқытайлық халық өкілдерінің жиналысында үкіметтен аудиторлық әкімшілікті құруды және оның тәуелсіздігіне кепілдік беруді талап ететін елдің жаңа Конституциясы жарияланды. Аудиторлық әкімшілік өзінің қызметін сәтті орындауын қамтамасыз ету үшін Конституцияның 91-бабында былайша шарт қойылған: «Мемлекеттік кеңес Премьераның нұсқауы бойынша аудиторлық ұйым қандай да бір әкімшілік органы немесе қоғамдық ұйымдар немесе тұлға тарапынан араласпауын шарт етіп қоятын заңға сәйкес аудитті өткізу арқылы кеңес беруге өзінің құқығын тәуелсіз жүзеге асырады». 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Аудиттік қызметтерді жүзеге асырумен байланысты құқықтық және этикалық нормалардың өзара қарым – қатынасын мемлекеттік және кәсіби тәуелсіз қаржылық бақылау органдары әзірлейді. Біздің елімізде аудитті нормативті – құқықтық реттеудің мемлекеттік жүйесі құрылған.

     Аталған заңды құжаттарда аудиторлық қызметке тікелей қатысы бар маңызды нормалар мен ережелер анықталған. Оларды айқын  білген жөн және іс жүзінде дұрыс  қолдану керек. Бұл арада қолданыстағы нормативті – құқықтық актілер жүйелі түрде толықтырылып, өзгертіліп тұратынын және қажет болған жағдайда қайтадан жасалатынын ескеріп отыруы керек.

     Белгілі болғандай, 1993 жылдың 18-ші қазанында «Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы» заңы алғаш рет қабылдағаннан кейін еліміздің экономикалық және қоғамдық саяси өмірінде елеулі өзгерістер болып өтті. Экономиканы, қаржы – несие жүйесін басқару және оларды нормативті – құқықтық реттеу салаларында реформалар болды.

     Бухгалтерлік  есеп пен аудит бойынша халықаралық  стандарттауға көшу, бизнес саласындағы  заңды және қаржылық – несиелік қатынастарды реттеу жүзеге асырылады.

     Мұның бәрі 1998 жылдың  20-шы қазанында қабылданған ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» жаңа заңды әзірлеу шарттарын тудырды. «Ескі» заңмен салыстырғанда, оның аудиторлық қызметті лицензиялау және жүзеге асыру, аудитор кандидаттарын аттестациядан өткізудің тәртібі.

     ҚР  «Аудиторлық қызмет туралы» жаңа заңның талаптарына сәйкес аудиторлардың  аумақтық (территориялық) палаталары мен  Республикалық палатаны тексеру, комиссияны сайлау және аудиторларды аттестациядан өткізу жөнінде біліктілік комиссиясын қалыптастыру бойынша шаралар жүзеге асырылды.

     Бүгінгі таңда Қазақстанның көптеген аудиторлық ұйымдарында көрнекті нормативті базарлар бар, бұл олардың аудиторлық тексерулерді сәтті жүргізуіне ғана емес, сондай – ақ кеңес беру және басқа да кәсіби қызметтерде жетістікке қол жеткізулеріне мүмкіндік береді.

     ҚР  «Аудиторлық қызмет туралы» заңы аудиторды жүзеге асырудың құқықтық негіздерін анықтайды әрі меншік иеленушілер мен мемлекеттің  мүліктік мүдделерін қорғауға ықпалын тигізетін тәуелсіз қаржылық бақылау жүйесін құруға бағытталған. Егер Қазақстан Республикасы аудиторлық қызметті реттейтін еліміздің қазіргі заңы мен басқа да заң актілерінен бөлек халықаралық келісімшарттармен және келісімдермен жүзеге асыруға бет бұрса, онда халықаралық келісімшарттар мен келісімдердің ережелері қолданылады.

     Қарастырылып  отырған нормативті – құқықтық актіде аудиттің сыйымды анықтамасы берілген, оны өткізу және клиентке басқа да аудиторлық және кеңес беру қызметтерін  ұсыну тәртіптері белгіленген. Аудиторлық ұйымдар мен тәуелсіз аудиторлардың функциялары мен міндеттері, тараптардың құқықтары, міндеттері және жауапкершілік деңгейі қалыптастырылады. Бұл заңның нормалары меншік түрлері мен қызмет салаларына қарамастан барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге қатысты республикамыздың барлық территориясында қолданылады. Онда келісімшарт негіздеріне қарай аудитор мен клиенттің арасындағы қарым – қатынас, сондай – ақ аудитордың өз клиентінен және кез келген мүдделі үшінші жақтан толық тәуелсіздігі жеткілікті дәрежеде ашып көрсетіледі. Тапсырыс берушіге (клиент) аудиторларды (аудиторлық фирмаларды) қалауына қарай еркін таңдауына құқық берілген. Ол, сонымен қатар, қаржылық – шаруашылық қызметтерді тексеру үшін шетелдік аудиторлар мен аудиторлық фирмаларды шақыруға құқы бар. Аудиторларға ұсынылатын мәліметтер мен құжаттамалардың анықтығы және шынайылығына тексерілетін шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылары жауап береді.

     Кәсіби  аудиторларға этикалық тұрғыдан өзін – өзі ұстау мәнері аса маңызды  болып табылады. Бизнес саласында екі әдептілік аспект бар – жалпы әдеп (рухани аспекті) және кәсіби әдеп (іс – тәжірибелік аспекті). Р.К.Маутц және Х.А.Шараф жалпы кәсіби әдеп мәселелерін зерттей келе, аудиторлар мен кез келген кәсіп иелерінің өзін – өзі ұстау әдебі философтардың барлық адам баласына ортақ әзірлеген өзін – өзі ұстау әдебінің жалпы ұғымын тар мағынада

     Осыған  байланысты «әдеп» термині ретінде  біз мораль проблемаларын, оның ішінде моральдық таңдау саласын зерделеумен  жүйелі түрлде айналысатын белгілі  бір философия саласын ұғамыз.Бұл  анықтамада үш шешуші элемент бар:

     -Шешімді таңдау проблемасы;

     -Жаман мен жақсы туралы түсінік;

     -Әдеп, адамгершілік (мораль) мәселелерін, оның ішінде моральдық шешімдерді зерделейді.

     Әдеп  кең мағынада өнегелік принциптері  мен нормаларының жүйесі, жеке тұлға, қандай да бір қоғамның немесе кәсіби топтағы адамдардың өзін өзі ұстау әдебі ретінде баяндалады. Іс жүзінде әр түрлі әдептілік нормалары мен ережелердің түрлері, оның ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, әскерилердің және т.б. кәсіби кодекстері бар.

     Әдептің негізгі мақсаттарының біріне шешім қабылдауда басшылық жасау жатса да, шешім қабылдаушы тұлғаның функциясы (қызметі) осымен толық бітпейді, яғни оның кәсіби міндеттері мұнымен ғана шектеліп қалмайды.

     1998 жылы АІСРА мәжіліснде бухгалтер  – аудиторлардың өзін –өзі ұстаудың кәсіби Кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды, оның ішінде олардың кәсіби тәртібін көрсететін мынадай 6 жағымды ережелер қамтылған:

     - Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби мен моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде дәр әрі жан – жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.

     - Қоғамның мүдделері. Аудиторлар өзіне мынадай міндеттемелер жүктелуге тиіс. Қоғам мүддесіне қарай әрекет – қызмет етіп, оның сенімін ақтап, жоғары кәсіби шеберлігін көрстеу керек.

     - Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.

     - Объективтілігі мен тәуелсіздігі. Аудиторлар объективтілігін сақтай отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн. Аудиторлық жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні (яғни табиғи мінез – құлқымен) бойынша және көрер көзге де (формально) тәуелсіз болғаны жөн.

     - Тиісті (жете ынта – ықылас аудару). Аудиторлар кәсіби стандарттарды сақтауы қажет, өз білімдерін жоғарылату және кәсіби міндеттерді толық орындап, қызмет сапасын ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы тиіс, сондай – ақ қабілеттері мен қасиеттерін ең жоғары мүмкіндік деңгейінде пайдаланғаны жөн.

     - Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі мен түрін анықтап, өзін өзі ұстаудың кәсіби кодексінің принциптерін сақтауы керек.

     Жауаркершілікті арттыру мен кәсіби әдепті сақтаудың  маңызды аспектілеріне аудиторлардың  жұмыс сапасын бақылау жатады. Аудитордың жауапкершілігі мен жұмыс  сапаысна әсер ететін 9 позицияны бөліп  көрсетуге болады:

     -қызметкерлерді жалдау;

     -жұмыс кестесін жасау;

     -біліктілікті арттыру;

     -маңсап;

     -басқарушы қызметкерлерді бақылау;

     -қызмет көрсетуге клиентті қабылдау;

          -кеңес беру; 
          -тәуелсіздік;            

          -фирманы бақылау.

       Материалдық емес активтердің  аудиті ретінде қалыптасуды, іс  – жүзінде нақты қолда бар,  құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігін, пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылығын, амортизациялық есептеуді, істен (есептен) шығарудың негізділігін, есепті ұйымдастыруды, оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішкі бақылауды тексеру түсіндіріледі.

     Аудитор бұл объектілерді тексергенде 38 ҚЕХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары), 28 БЕС (Бухгалтерлік есеп стандарттары), ҚР – ның «Меншік туралы», «Тауарлық белгілер туралы», «Авторлық құқық туралы» және басқа құқықтық – нормативтік актілерді басшылыққа алады.

     Ең  алдымен, аудит бағдарламасына сай  Бас кітаптың мәліметтеріне баланс көрсеткіштерінің сәйкестігі зияткерлік меншік объектілерінің бар екендігі және оның жағдайы, алу фактісін растайтын  материалдық емес активтердің қабылдау – тапсыру актілері, бұл объектілер сипатталған немесе кесімді белгіленген жердегі ақпарат көздері мен өзге құжаттар тексеріледі.

     Объектілерді  кәсіпорынның пайдалануына жарамды  жағдайға келтіруге қажетті шығындар көлемін айқындаудың анықтығы мен  материалдық емес активтердің (МЕА) құн бағалаудың дұрыстығын  айқындау керек. Аудитор материалдық емес активтердің алғашқы бағалаудың әр түрлі тәсілдермен анықталатындығын ескергені жөн:

     А) жарғы капиталына санаткерлік (интеллектуалдық) меншік салынған жағдайда тараптардың (құрылтайшы) келісімдері бойынша;

     Ә) бұл объектілерді иелікке алу  мен дайын жағдайға келтіру бойынша  нақты шығындарға негізделе отырып;

     Б) басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан  өтеусіз алу күйінде сараптама  жолымен.

     Негізігі  құралдардың қолда барының, сақталуының және пайдалану аудиті бағадарламасының құрамдас элементтері болып келесі тексерістер табылады:

     -негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас кітаптың мәліметтерін сәйкестігі;

     -негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;

     -мүлікті негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша топтастырудың, өндірістік процеске қатыстылығы;

     -негізгі құралдардың түсуі мен істен шығуы жөніндегі операциялардың есебінде бағалаудың, ресімдеудің және көрсетудің дәлдігі;

     -негізгі құралдардың тозуы мен жөндеуін есептеу мен көрсетудің мақсатқа сәйкестігі. «Амортизация» (кейінгі латынның «өтеу» сөзінен) – негізгі құралдардың құнын арнайы ақшаны – өндіріс шығындарына немесе негізгі қорлардың жай немесе кеңейтілген қайта өндірісіне айналуына кіретін амортизациялық аударымдар пайдалануына көшірудің объективті процесі;

     -бухгалтерлік есеп пен есептілік регистрлерінде негізгі құралдардың бар болуы мен қозғалысы туралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелігі;

     -негізігі құралдарды пайдаланудың оңтайлы ісі мен тиімділігі және т.б.

     Жал мерзіміне байланысты мүлікті былайша  бөледі:

     А) 3жылдан астам мерзімге берілген ұзақ мерзімдік жал (лизинг);

     Ә) орташа мерзімдік (хайринг) – 1-ден 3 жылға дейін;

     Б) қысқа мерзімдік (рентинг, чартер) –  1 жылға дейін

     Сонымен қатар қор қайтарымы, қор сыйымдылығы, қордың жарақтандырылуы, айналымдылығы, негізігі құрал- жабдықтардың жаңаруы, істен шығуы мен тозуы коэффициенттері, негізгі құралдарды және т.б. экстенсивті, интенсивті және интегралды коэффициенттері сияқты көрсеткіштер есептеледі. 

жағдайын  тексеру тестілері 

     Транзиттік  экономика жағдайында функционалды аудиттің өте өзекті бағыты – ағымдағы активтің ең жылжымалы және толық  өтімді элементтері қатарына жататын ақша мен оның баламаларының төлеу циклі мен қозғалысын тексеру болып табылады.

     Ақшалай және кассалық – банктік операцияларды  жүргізу заңнамалық, жалпы мемлекеттік, ведомоствалық және басқа нормативті актілермен жеткілікті түрде қатаң  реттелген. Операциялық аудитор кәсіпорынның төлеу мен қозғалыс циклін есептеу мен бақылау жүргізудің сапалы жақтары туралы анық тұжырымдамаларын қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты проблемалық сипаттағы көптеген заңдық, ұйымдастырушылық, әдіснамалық (методологиялық), қаржылық, есептік, экономикалық мәселелерді шешудің баламалы мүмкіндіктерін қарастырған жөн.

     Операциондық  аудитор төлем  мен ақша қозғалысы  циклін функционалды аудитін өткізгенде мыналарды анықтайды:

     - касса банк операцияларын атқаратын қызметкерлердің сандық және сапалық құрамы;

     - касса банк құжаттарын жасап, өңдейтін адамдар үшін есеп пен ақша бақылауды әдістемелік және ереже белгілейтін (нормативті) қамтамасыз етудің бар – жоғы;

     - бұл жұмыс учаскесінің қызметкерлері кімге есеп береді;

     - касса банк және басқа ақшалай операциялардың дұрыстығын кім, қашан және қалай тексереді?

     - кәсіпорында кассадағы ақшаның бар – жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізуге арналған тұрақты жұмыс істейтін комиссияны тағайындау туралы басшының бұйырғы бар ма?

     - бұл бұйрық орындала ма, кассаны кенеттен тексеру, актілері бар ма және олардың мазмұны қандай?

     - аналитикалық және синтетикалық есеп, шаруашылық – ішілік бақылау мен ақшалай операцияларды жедел қолдау жолға қалай қойылған?

     Жүргізу толықтығына қарай аудит кешенді, функционалды және локальді болады. Аудит түрінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Функционалды аудит ретінде әр түрлі сатыдағы процесс, цикл және шаруашылық іс – қызметі түрлері бойынша белгілі бір басқару функцияларын атқару жағдайын мақсатта түрде бақылау түсіндіріледі. Операциялық аудиттің осы түрінің маңызы сипаттамалары арасында ең алдымен зерттеудің тереңдігі мен аудитордың бизнесті басқарудағы әр түрлі функциялары бойынша еңбекке мамандау мүмкіндігін атап айтқан жөн. Функционалды аудит шеңберінде менеджмент, маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау, еңбек, материалдық және қаржылық ресурстарды басқару жағдайын ішкі шаруашылық бақылау функцияларын орындауды тексеру жасалады.

     Тауарлы – материалдық қорларға (ТМҚ) сатып  алу циклінің функционалды аудиттің қаржылық есеп берудің мәліметтерін және белгілі бір кезең ішіндегі олардың қозғалысы туралы алғашқы құжаттарды қарастырудан басталады. Бастапқы есепті ұйымдастыруда қабылдауды, құжатта ресімдеуді, тиеу – тасу жұмыстарын, материалдық ресурстардың қозғалысын, сақталуын және ұтымды қолданылуын бақылау мен орналастыруды тікелей жүзеге асыратын қойма шаруашылығы қызметкерлері маңызды рөл атқарады.

     Шаруашылық  жүргізуші субъектілерді  сатып алу, өндіріс  және дайын өнімді өткізу циклдерінің функционалды аудиттің маңызды кезеңдері мыналар:

• Материалдық ресурстармен жабдықтауды ұйымдастыру жағдайын тексеру;
• Қалыптасқан тауарлық – материалдық қорларды басқару жүйесін талдау;
• Қорлардың жағдайын және олардың қолданылу деңгейін бағалау;
• Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың жағдайын тексеру;
• Тауарлы - материалдық қорлармен жасалатын операцияларды есепте көрсетудің дұрыстығын

тексеру;

• Қорларды түгендеудің жүйелігі мен дұрыстығын зерттеу;
• Тауарлы – материалдық құндылықтарды қолдануды ішкі бақылау жағдайын бағалау;
• Жабдықтау – дайындау іс – қызметі есебін, басқаруды және талдауды жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.

    Көрсетілген қызметті өтеу, борыштың орнын жабу, материалдарға, пәтер ақысын төлеу  және т.с.с. тәртібімен кірістік ордерлер бойынша алынған ақшаны кіріске  алмау қызметкерлердің және басқа  адамдарды өтелмген берешегін талдау мен тексеру арқылы ашылады. Есеп шоттардағы төленген соманы иемдену нәтижесінде ешқандай берешекті мойындамайтын тұлғалардың өтелмеген берешек сомасы қалуы мүмкін. Мұндай адамдар мен есепті жүйелі түрде салыстыру мен олардан бұл жайлы сұрау оңды нәтижелер бере алады. Сондай – ақ, кірістік құжаттарды тіркеуді тексеру мен тіркелген құжаттарды төленген құжаттармен салыстыру да есептерді бақылаудың ықпалды тәсілі болып табылады. Кірістік ордер бойынша алынған ақшаны иемденудің жеңілдететін жағдайлар тұрғысынан алғанда, кассалық ордерлерді төлеушінің қолына төленгенге дейін тіркеудің болмауы немесе толық еместігін, уақытылы салыстырмау мен борышты өндірмеу екендігін баса айту керек. Белгілі бір нөмір берілетін кассалық ордерлерді дұрыс тіркеу, бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлерді қайтаруды бақылау жзбалардың анық сенімдігін арттырады және қызметті теріс пайдалануды болдырмайды. 
 

     Ірі халықаралық және отандық аудиторлық фирмалардың іс – тәжірибесін  талдау көрсеткендей, қаржылық есеп беру аудитінің процесі он шақты кезеңге  бөлінуі мүмкін. Нақты компанияларды  тексеру ісін ұйымдастырудың тәртібі  мен стратегиясы әр түрлі болғанымен, көптеген жағдайларда олар бірдей жүйемен жүргізіледі.

     ТМД елдерінің озық тәжірибесін есепке ала отырып, қаржылық есептілік аудиті процесін төрт кезеңге бөлуге болады: ақпарат жинау, жоспарлау, аудитті  жүзеге асыру мен есеп берудің мүмкіндігі.

     Қаржылық  есеп беру аудитінің бірінші кезеңінде  тексерілуге тиіс фирманың іс –  әрекетін жүргізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Фирма басшылығы  осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді көрсету  керек:

     -фирманың клиенттері қандай?

     -өнімнің жаңа түрлерін жасау жүргізіле ме?

     -өндіріске қажетті ресурстарды сатып алу жағдайы;

     -өндірістік прцестің ұйымдастырушылық сипаты;

     -өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізу.

     Қызмет  бабындағы жылдық есеп беру түсіндірмелік  хатында кәсіпкерлік іс – қызметтің барлық ерекшеліктері ашып көрсетілуі керек. Сонымен бірге іс жүзінде шығарылатын өнімді жөнелту мен тұтынушыларға қызмет ету де атқарылады.

     Қаржылық  есеп беру аудитінің екінші кезеңі технологиясының, негізгі процедуралары аудиторлық тәуекелдіктің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі:

     -компания  - клиенттің объектілері мен іс – қызмет циклдерін тексерудің нақты бағдарламасын жасау;

     -аудиторлық тәуекелділіктің елеулік деңгейін анықтау;

     -баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары мен сәйкестендірілген шоттарды анықтау, шығындарды өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру;

     -өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызмет көрсету мен кірістерін алу циклінің аудиті;

     -сатып алу циклінің аудиті;

     -өндірістің және ресурстарды жұмсау циклінің аудиті;

     -еңбек ақыны есептеу мен төлеу иәртібін тексеру;

     -таза пайданы жасау мен қолдану тәртібін тексеру;

     -бюджетке салық төлеудің уақыттылығы мен есептеудің дұрыстығын тексеру;

     -меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды тексеру;

     -міндеттемелерді өтеудің дұрыстығы мен уақыттылығын тексеру;

     -дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысуды тексеру;

     -ұзақ мерзімді активтердің аудиті (негізгі құралдар, қауымдасқан компанияларға, еншілес және тәуелді ұйымдарға ұзақ мерзімдік инвестициялар);

     -ақша мен басқа ағымдағы активтердің аудиті (касса, ағымдағы және валюталық шоттар, құнды қағаздар мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, тауарлы – материалдық босалқылар) және т.с.с.

     Үшінші  кезеңде құзыретті мәліметтер мен  фактілерді тексерудің мәні мен объектілері  жағдайы туралы тәуелсіз пікірді  білдіру үшін жинау мен бағалау  іске асады. Бұл кезең 

бұрынғымен, яғни стратегияны, жалпы жоспарды және аудит бағдарламасымен өзара тығыз байланысты. Аудитті орындағанда тексеру стратегиясын, жоспарын және бағдарламасын қайта қарау мен түзеу қажеттілігі туындауы мүмкін.

     Аудитті жүзеге асыру туралы шешімді қабылдау үшін ең алдымен әлеуетті клиенттер  туралы

     Тексеруден  өткен шаруашылық жүргізуші субъектілер  қызметімен танысқаннан кейін орындаушылар, мерзімі, жоспарлау, аудиторлық тәуекелдікті және клиенттің ішкі бақылау жүйесін бағалау, сарапшыларды шақыру, басқа да аудиторлар жұмысының нәтижелерін пайдалану туралы стратегиялық сипаттағы маңызды шешім қабылданды.

     Аудиторлық  ұйым аудиторлық процедураны жүргізудің түрлері, саны және тереңдігі; жұмсалатын уақыт (уақыт шығыны); тексерулерді толық жүзеге асыруға және негізі бар аудиторлық есеп беруді дайындауға қажетті мамандардың саны мен құрамы туралы шешімдерді дербес қабылдауы керек.

     Осыған  орай, тексеруші клиенттің қызмет саласына, оның ұйымдық құрылымына және операциялардың сипаттамаларына қатысты мәселелерде алғырлық, яғни зеректік таныту керек. Мәселен, мұндай мәселелерге мыналар жатуы мүмкін: өнім шығаратын, қызмет көрсететін қызмет түрлері, капиталдың құрылымы, іскер серіктестіктер, клиенттің және оның бөлімшелерінің орналасқан мекемені, жабдықтау және өндіру мен өткізудің әдістері. Клиенттің бизнесі туралы білімді аудиттің барлық кезеңдеріндегі аудиторлық дәлелдермен және ақпараттармен ұштастырудың ұдайы процесі болып табылады. Клиенттің бизнесі туралы білім аудиторлардың кәсіби пікірін қалыптастыратын өлшем ретінде болады.

     Құрылтайшылық құжаттарды тіркеуде аудитор мыналарды  белгілеуі қажет:

     -жарғының, құрылтайшылық келісімшарттың және кәсіпорынның мемлекеттік тіркелуі туралы куәлігінің бар болуын;

     -кәсіпорын қызметінің мазмұнын;

     -кәсіпорын құрылтайшысын;

     -жарғылық капиталдың мөлшерін және жарғылық капиталдың есебіне салым ақша қосатын әр құрылтайшының үлесін;

     -кәсіпорынның (мемлекеттік кәсіпорын, серіктестік, акционерлік қоғам және т.б.) құқықтық – ұйымдастырушылық формасын:

     -резервтерді және басқа да қорларды құру жарғыда қарастырылған ба;

     -кәсіпорынның ҚР аумағында және шетелдерде дербес баланс бөлінген өз филиалдары мен басқа да құрылымдық бөлімшелерін ашу құқығы;

     -жеке қызмет түрлерін жүзеге асыратын лицензияның қолда болуын;

     -құрылтайшылық құжаттарға өзгерістерді (егер ол болса) уақытылы енгізу;

     -кәсіпорынның таза табысын бөлу тәртібін;

     -кәсіпорынды басқару органдарының өкілеттігін. 

     Міндеттемелер – өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың нәтижесі.Олар ұзақ мерзімді және ағымдағы болып жіктеледі.

     Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:

     -банктердің ұзақ мерзімді қарыздар;

     -банктен тыс ұзақ мерзімдік қарыздар;

     -мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы.

     Банктердің  және банктен тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары бір жылдан астам  мерзімге, әдетте жаңа техниканы енгізу шығындарына, өндірісті кеңейтуге, оны қайта құруға, қымбат бағалы жабдықты алуға және басқа мақсатты бағдарламаларға беріледі.

     Қарыздарды  беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен және қарыз  алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттармен реттеледі. Бұл мақсат үшін кредиттік шарт ресімделеді, онда кредиттеу объектісі, қарыз беру мен қайтару мерзімдері проценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың қарызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттемелері, құқықтары мен жауапкершілігі, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлар көрсетіледі.

     Ұзақ  мерзімді міндеттемелерді тексергенде, аудитор бәрінен бұрын баланста көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы  қалдықтың Бас кітаптың жоғарыда аталған шоттары мен журнал – ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін анықтауға тиіс.

     Ағымдағы  міндеттемелерге банктердің қысқа  мерзімді қарыздары, банктен тыс  мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.

     Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк түрлері  және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі:

     А) қарыз проценттерін төлеу мен  оларды кезең шығыстарына жатқызудың дұрыстығы;

     Ә) баланста «Ағымдағы міндеттемелер» бөлімшесінде «Ұзақ мерзімді қарыздардың  ағымдағы бөлігі» бабы келтіріледі;

     Б) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап  бойынша соманың негізділігін анықтау  қажет;

     В) овердрафт, сенімді клиентке оның шотындағы  қалдықтан тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай – ақ жеке есептелетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.

     Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).

       Пайда болу сипатына қарай  кредиторлық берешек қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.

     Қалыпты кредиторлық берешек пен кәсіпорынның бизнес – жоспарын орындау барысына, сондай – ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстыларын санаған жөн.

     Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп – қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға берешек және бюджетке төлемдері өтіп кеткен берешек және т.б.

     Ақталмаған  кредиторлық берешек болып бюджетпен  есеп айырысу бойынша – қаржы  органдарына, еңбекті өтеу бойынша – кәсіпорын қызметкерлеріне, мерзімінде төленбеген есеп – қисап құжаттары бойынша – жабдықтаушыларға және т.б. мерзімі өткен берешектер саналады.

     Кредиторлық берешекті тексерудің басты міндеттері мыналар:

     -төлем тәртібін сақтауды тексеру;

     -есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық көрсеткіштердің негізділігін тексеру;

     -кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру;

     -есептеулерді реттеу мен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі ұсыныстарды дайындау.

     Кредиторлармен  есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім – шарттық және

     Кредиторлық берешекті есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:

     -төленуге тиісті шоттар мен вексельдер;

     -алынған аванстар;

     -салықтар бойынша берешек;

     -төленуге тиісті дивиденттер;

     -негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішіндегі операциялар бойынша берешек;

     -акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек;

     -басқадай кредиторлық берешек.

     Жұмысшылар  мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуді  тексерудің негізгі міндеті –  еңбекақы төлеуде нормативтік –  құқықтық актілердің сақталуын бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.

     Бақылау барысында қолданылатын ақпарат  көздері болып «Қызметкерлермен еңбекақы  бойынша есеп айырысу» шоты бойынша аналитикалық және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбек ақы төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы құжаттар (мысалы, жұмыс істеген уақыт есебі табелі мен нарядтар) уақытша еңбекке жарамсыздық парақтары, еңбек демалысына төлемді есептеу, нормативті құжаттар, бұл операцияны реттейтін ҚР «Еңбек туралы» заңы, Қызметкерлердің еңбегі мен мәселелері жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және т.б. басшылыққа алынады.

     Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау  керек. Сондай – ақ мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабы көрсеткіштерімен салыстыру керек. Сосын бастапқы құжаттардың анық сенімділігін, толтырылу дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу мен төлеу бойынша нормативті құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.

     Еңбекті уақыт бойынша төлеуде тарифтік мөлшерлеме немесе мәміле шарттарын  қоданудың дұрыстығы, кесімді төлеуде  – жұмыстың сандық және сапалық  көрсеткіштерін орындау, нормалар мен  баға қоюды қолданудың дұрыстығы  тексеріледі.

     Меншікті  капиталды қалыптастыру мен пайдалануды  оқып – білу шаруашылық жүргізуші  субъектілердің іс – қызметін ұйымдастыру аудиттің маңызды баптарының бірі болып табылады. Меншікті капиталдың көлемі бухгалтерлік баланста көрсетілген активтер мен міндеттемелердің құнын бағалауға байланысты.

     ҚР  – ның «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» заңында бұл терминге мынадай анықтама берілген: «Меншікті капитал – субъектінің міндеттемелері шегерілгеннен кейінгі активтері».

     Меншікті  капиталдың ерекшелігі – ол шаруашылық жүргізуші субъектінің актив көзі ретінде үнемі алға шығуы, соған орай оның бар – жоғы білінбейді (оны қолмен ұстауға болмайды).

     Жарғылық  капитал кәсіпорын мүлкіне оны  құрған кездегі қатысушылардың салымының  жиынтығы болып табылады. Жарғылық капиталды белгілеу мен қалыптастыру тәртібі және пайдалану шаруашылық жүргізууші субъектінің іс – қызметінің өрісі мен жағдайына, ұйымдастыру – құқықтық түріне байланысты.

     Жарғылық  капиталды тексергенде аудитор  бірінші кезекте келесі жағдайларды  қарастырады:

     А) жарғылық капитал көлемінің құқықтық – нормативтік акті талаптарына сай болуын;

     Ә) жарғылық капитал мөлшерінің өзгеру ықтималдылығын;

     Б) бухгалтерлік есепте жарғы капиталының  шамасына ықпал ететін операцияларды  көрсетудің және қолданған корреспонденциялардың  дұрыстығы, көбінесе олардың ішінде төмендегідей өткізбелерге ерекше көңіл  бөлінеді:

     Резервтік капитал – іс жүзінде заңнамамен құрылтайшы құжаттарға сәйкес болжанбаған шығындарды және инвесторларға осы мақсаттарға арналған табыс көлемі мен жетпеген жағдайда инвесторларға шығынның орнын жабу үшін құрылады.

     Басқаша айтсақ, резервтік капитал – кәсіпорынның тоқтаусыз жұмысына және үшінші тұлғалардың мүдделерін сақтауға кепіл болып шығады. Мұндай қаржылық көздің бар болуы үшінші тұлғаларға кәсіпорынның өз міндеттемелерін орындайтындығына сенім арттырады. Резервтік капиталдың пайда болуы міндетті және ерікті сипатта. Алғашқы жағдайда ол Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, ал екінші жағдайда – кәсіпорынның құрылтайшы құжаттарында немесе оның есеп саясатында белгіленген тәртіпке сәйкес құрылады. Егер кәсіпорынның құрылтайшы құжаттарында резервтік капитал құру көзделмесе, кәсіпорынның оны құруға құқы жоқ.

     Қосымша төленген капитал – меншікті акцияларды өткізу құнының атаулы құннан артқан сомасы болып саналады. Акциялар бойынша сыйақы, меншікті акцияларды өткізу құнының атаулы құнынан артқан сомасы шоттарда көрсетіледі.

     Меншікті  капиталдың тағы бір элементі –  қосымша төленбеген капитал, ол негізгі  құралдардың және ұзақ мерзімді инвестициялардың оларды қайта бағалау нәтижесінде  бастапқы құнның ұлғайған сомасы болып  табылады. Негізгі құралдар мен инвестицияларды қайта бағалау сомаларының бар болуы мен айналымы туралы ақпаратты жинақтап қорытуға шоттар арналған. Аудитор жоғарыда аталған шоттардағы ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау бойынша операцияларды көрсетудің дұрыстығын тексерген жөн.

     Аудит жүргізу барысында ең алдымен бухгалтерлік баланстың осы бабы бойынша тексеру кезең басындағы және соңындағы қалдықтарды Бас кітаптың «Есепті жылдың бөлінбеген табысы» және «Өткен жылдардың бөлінбеген табысы» шоттары арқылы және бұл шоттардың кредит бойынша айналымдары көрсетілетін 13 журнал – ордер мәліметтерімен салыстыру қажет.

     «Басқа  да кредиторлық берешек және есеп айырысудың» шоттарымен серіктестікке  қатысушыларға дивиденттер мен  табыс төлеуге өткен жылдың бөлінбеген табыс сомасын бағыттау көрсетіледі.Тексеру соңында аудитор бөлінбеген табыстың шамасын бағалау қажет.

Жарғылық  капитал аудитінің  бағдарламасы 

     Нарықтық  қатынастары жағдайында шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың  маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың  тәуелсіздікке ие болуымен, сондай – ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер мен басқа да контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.

     Шаруашылық  субъектісін қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас  бұрын, «қаржылық жағдай» дегеніміз немесе «қаржылық жай – күй» дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.Профессор А.Д.Шеремет «Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншіктік капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады» деп жазды.

     Жоғарыда  берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек анықтауға  мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе, шаруашылық субъектісінің қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс.

     Шаруашылық  субъектісінің қаржы жағдайы  осы кәсіпорынның белгілі бір  кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін  уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

     Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді, оларды В.М.Радионова  және М.А.Федотова келесідей түрлерге жіктейді:

     -пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;

     -нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;

     -құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;

     -әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.

     Ішкі  факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын  ұйымдастыруына байланысты болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.

     Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс  шығындарымен үздіксіз байланысқан  өндірілген өнім мен көрсетілген  қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай – ақ, тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.

     Қаржылық  тұрақтылықтың ішкі маңызды факторларының  бірі –бұл қаржы рксурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы  мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

     Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды  болып табылады.

     Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында есептесе ала ма, жоқ па? – дегін қауіп туды.

     Нарықтық  қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді талдауды ішкі

     Қаржылық  талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізігі ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:

     -көлденең талдау;

     -тікелей талдау;

     -трендтік талдау;

     -салыстырмалы талдау;

     -факторлық талдау;

     -қаржылық коэффициенттер әдісі.

     Көлденең  талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдігімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.

     Тікелей талдау – әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құндылығы, яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және т.б.

     Трендтік  талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшіліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.

     Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.

     Салыстырмалы  талдау – бұл фирмалардың, еншілес фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық талдау болып табылады.

     Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік немесе реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол – кері болуы мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 

     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.

     ҚР  Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

     -бухгалтерлік баланс;

     -қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;

     -ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.

     Онда  сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің есеп және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы мүмкін. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырады.

     Нарықтық  экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі  жөнінде қаржылық ақпараттардың  жүйелендірілген бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара негізгі байланысына және басқару шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық есептердің ақпараттық базасына айналды.

     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдауда негізгі  ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.

     Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызмет атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін сақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден, басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.

     «Активтер- бұл құндық бағасы бар кәсіпорынның мүлкі, мүліктік, жеке мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.

     Міндеттеме – бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті – мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан өзінің міндетін орындауын талап етуге құқы бар.

     Меншікті  капитал – бұл субъектінің өз міндеттемелерін шегеріп тастағаннан кейінгі активтері».

     Тікелей түрде құрастырылған баланс 5 бөлімнен тұрады:

     -ұзақ мерзімді активтер;

     -ағымдағы активтер;

     -меншікті капитал;

     -ұзақ мерзімді міндеттемелер;         -ағымдағы міндеттемелер.

Көрсеткіштердің аты	Код	Табыстар	Шығындар (зиян)
1	2	3	4
1. Негізгі қызметтен  алынатын табыс	010		*
2. Сатылған өнімнің  (жұмыс қызметінің) өзіндік құны	015	*
3. Жалпы табыс	020
4. Кезең шығындары:
- жалпы және әкімшілік шығындар	025	*
- пайыздарды төлеу шығындары	030	*
- сату бойынша шығындар	035	*
5. Негізгі қызмет  бойынша табыс  (шығын)	040
6. Негізгі емес қызмет  бойынша табыс  (шығын)	045
7. Салық салынғанға  дейінгі әдеттегі  қызметтен алынған  табыс (шығын)	050
8. Табыс салығы	055	*
9. Салық салынғаннан  кейінгі әдеттегі  қызметтен алынған  табыс (шығын)	060
10. Төтенше жағдайлардан  болатын табыс  (шығын)	065
11. Таза табыс (шығын)	070

     Қаржылық  есептіліктің халықаралық стандарттары – жоғары кәсіби халықаралық ұйымдармен дайындалған және ұсынбалы сипаттағы бухгалтерлік есеп ережелері,  әдістері, ұғымдары мен процедуралар жиыны. Халықаралық есеп тәжірибесінде әр түрлі елдерде есепті зерттеумен, салыстырумен және жіктеумен, беру унификациясы бойынша дайындалымдар және ұсыныстармен айналысатын көптеген ұйымдар бар. Олардың ішінен атап көрсетуге болатындары:

     -Халықаралық бухгалтерлік стандарттар комитеті;

     -Біріккен Ұлттар Ұйымы;

     -Экономикалық және әлеуметтік кеңес;

     -Трансұлттық корпорациялар бойынша комиссия;

     -Есеп пен есеп берудің халықаралық стандарттары бойынша эксперттердің үкіметаралық жұмыс тобы (БҰҰ);

     -Экономикалық ынтымақтастық және даму бойынша ұйым;

     -Еуропалық Одақ (ЕО).

     Есеп  стандарттары үрдісіне ыықпал етуші  кәсіби бухгалтерлердің аймақтық ұйымдарына мыналар жатады:

     -Кәсіби бухгалтерлердің Еуропалық федерациясы;

     -Америкалық бухгалтерлік ассоциациясы;

     -АСЕАН елі мүшелері бухгалтерлерінің федерациясы;

     -Азия және Тынық мұхит аймақтары бухгалтерлерінің конфедерациясы;

     -Бухгалтерлік есеп бойынша Африкалық кеңес.

     Америкалық  ұйымдар:

     -Бағалы қағаздар және биржа бойынша комиссия;

     -Қаржылық есеп стандарттары бойынша кеңес.

     Қазақстан Республикасының қаржы секторында бухгалтерлік есепті реформалау жұмыстары  Қазақстан Республикасы Президентінің  «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995 жылғы 26 желтоқсандағы  №2732 Заң күші бар  Жарлығы қабылданғаннан бастап жүргізіліп келеді. Осы Жарлық бухгалтерлік есеп жүргізу және қаржылық есептілік жасауды дайындау процесінде барлық ұйымдарға міндетті болып табылатын есеп берудің негізгі принциптері мен ережелерін белгіледі. Осылайша 1995-1996 жылдары жасалған операциялардың бухгалтерлік есебін кірісті және шығысты тануда есепке алу әдісіне көшіру жүзеге асырылады, соған сәйкес ақша қаражаты алынған немесе төленген кезде емес, табыс кіргізгенде кіріс, зиян шеккенде шығыс бойынша танылды. Осы әдіс Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының (ХҚЕС) басты принциптерінің бірі болып табылады.

     Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есептілік мәселелері бойынша негізгі нормативтік-құқықтық актілер базасында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде банк секторындағы бухгалтерлік есепті реформалау бойынша жұмыс басталды. Бастапқы кезеңде Ұлттық Банктің мемлекеттің қаржы жүйесінің негізгі өзегі ретінде екінші деңгейдегі банктердің бухгалтерлік есеп жүйесіне баса назар аударғанын атап өту керек.

     Қазақстан Республикасының қаржы секторында бухгалтерлік есеп реформасын шартты түрде мынандай кезеңдерге бөлуге болады:

     1) дайындық кезеңі – басқа елдер жүзеге асырған реформаларды зерделеу және солардың негізінде банк жүйесі бкхгалтерлік есебінің халықаралық стандарттарға көшуінің оңтайлы нұсқасын әзірлеу

     2) негізгі кезең – есептің нормативтік және әдіснамалық базасын жасау, ХҚЕС талаптарына жіне банк ісінің әлемдік практикасына сәйкес келетін жаңа принциптерді енгізуді жүзеге асырудың басталуы;

     1994 жылы Ұлттық Банк халықаралық  қаржы ұйымдарымен бірлесе отырып  Ұлттық Банкте және екінші  деңгейдегі банктерде Бухгалтерлік  есептің жаңа есепшоттар жоспарын  әзірлеу жұмыстарын жүргізеді. Ұлттық Банктің және Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) өкілдерінің бірлескен жұмыс қорытындысы 1995 жылы желтоқсанда қабылданды, бұл бекітілген Жаңа есепшоттар жоспарының алғашқы жобасы болды. Банктердің және Ұлттық Банктің ХҚЕС-на көшуі және бухгалтерлік есептің жаңа есепшоттар жоспарын әзірлеу қаржы институттары орындаған операциялардың ерекшеліктері есепке алына отырып жүзеге асырылды.

     Бухгалтерлік  есеп пен қаржылық есептілік жүйесін  бұдан әрі жетілдіру мақсатында Халықаралық валюта қорының әдістемелік ұсыныстарына сәйкес екінші деңгейдегі банктердің Бас бухгалтерлік кітабын жасауға арналған Бухгалтерлік есептің есепшоттары толық көрсетілген жоспары әзірленді, ол банктер ұсынатын ақпараттың сапасын арттыруға, есептілік санын қысқартуға мүмкіндік берді, өйткені қосымша ақпарат сұрату қажеттігі болмағандықтан, экономика секторы, валюта түрлері, қаржы секторында ақша кредит статистикасын жасау үшін резиденттік белгілері бойынша жақсы және дұрыс талдамалық деректер алуға мүмкіндік берді, сондай-ақ банктердің талдамалық есебін және қаржылық есептілігін салыстырып тексеруге мүмкіндік береді.

     Қаржы ұйымдарының ХҚЕС-на көшуі жөніндегі мерзімдер кейінірек Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілді, соған сәйкес қызметтерін реттеуді және қадағалауды заңнамаға сай Ұлттық Банк жүзеге асыратын ұйымдар ХҚЕС бойынша қаржылық есептілікті 2003 жылғы 1қаңтардан жасай бастады.Экономиканың нақты секторының кәсіпорындары 2005-2006 жылғы 1 қаңтардан бастап (акционерлік қоғамдар) ХҚЕС-на көшуді бастады.

     Мұнымен қоса, Ұлттық Банк тұрақты негізде  ХҚЕС қолданудың әлемдік тәжірибесін, сондай

-ақ қаржы  ұйымдары үшін бухгалетрлік есеп  пен қаржылық есептілік мәселелері  бойынша нормативтік базаны уақытылы  жетілдіруге мүмкіндік беретін  әлемнің түрлі елдеріндегі бухгалетрлік есептің өзге стандарттарын зерделеу бойынша жұмыс жүргізеді. Бұдан басқа, бухгалтерлік есептегі жаңалық экономиканың айқындығына және ашықтығына жеткізіп, қазірдің өзінде уақыт талабына айналды. Экономиканың ашықтығы жалпы ішкі өнімдегі экспорттың үлесі немесе басқа статистикалық қатынастар бойынша сөз етіп қана қоймайды, сол сияқты осы экономикалық деректердің барлығына қаншалықты қолжетімді, оны кімдердің қажетсінетіндері және осы деректердің сапасының соншалықты жоғары екендігі бойынша да сөз етеді. ХҚЕС-на барынша оңтайлану Қазақстан банктеріне халықаралық аренада шетелдік банктермен бәсекеге түсуге мүмкіндік береді. Осының бәрі елдің экономикалық гүлденуіне, Қазақстанның тәуелсіз рейтингінің жоғарылауына және нәтижесінде Қазақстан Республикасы азаматтарының өсіп – өркендеуіне, әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілуіне және әл-ауқатының артуына жағдай жасайды.

     Баланс  активтерінің құрамы мен құрылымының  динамикасын талдау-кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

     Қаржылық  есептің маңызды элементі болып  саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда  бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің  жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

     Дебиторлық  борыштың құрамы мен құрылымымен  толық танысып шыққаннан кейін  оны нақты құны бойынша бағалау  керек. Себебі дебиторлық борыштың барлығы  бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы мен нақтылығын білу керек.

     Талдау  жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді.

     Бұл кезде өндірістік кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаражаттарды жұмсаудың келесі негізгі бағыттары бойынша қарастырылады:

     1) қалыпты (біркелкі) өндірістік шаруашылық және ұдайы өндіру қызметін қамтамасыз ету;

     2) ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар бойынша уақытылы есеп айырысулар;

     3) кәсіпорынның дамуы бойынша көлемді жобаларды қаржыландыру мүмкіндігі (нарықтың жаңа секторларын игеру, өндіріс көлемін кеңейту, өнім мен технологияның жаңа түрлерін игеру және т.б.).

     Қаражатты жұмсаудың осы бағыттарын қаржы  ресурстарымен қамтамасыз ету мүмкіндігін негізге ала отырып, осы көзқарастың авторлары кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау және оны қайсыбір топқа жатқызудың өз әдістемесін ұсынады.

     Айталық, егер кәсіпорынның қарамағындағы қаржы  ресурстары осы үш функцияны да орындауға  мүмкіндік берсе, онда оның жағдайын жақсы деп бағалау керек. Егер алдыңғы екі функциялар орындалып, ал үшіншісін орындауға қаражат жетпесе, онда оның жағдайы орташа болады. Ал егер қаражат алдыңғы екі функцияны да орындауға жетпесе, онда кәсіпорынның қаржылық жағдайы банкрот болуға (құлдырауға) жақын.

     Баланс  өтімділігін талдау мәселесін қарастыру  алдында, жалпы активтердің, баланстың  және кәсіпорынның «өтімділігін» анықтап  алу керек.

     Өтімділіктің  екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші  тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұсынылады. Мысалы, О.В.Ефимова өтімділік деп – «кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелері бойынша төлеу қабілеттілігі», - деп жазды. Дәл осынысымен, оның пікірінше, өтімділік төлеу қабілеттілігінен өзгешеленеді. И.Т.Балабанов та өтімділікке осы сияқты анықтама берді: «шаруашылық субъектісінің өтімділігі, - ол оның өзінің борыштарын тез өтеу қабілеттілігі, егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын болып саналады».

       Баланс өтімділігін талдаудың  мәні – активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен толтырылады, - өтімділігі жоғарылардан бастап өтімділігі төменгілерге (актив), яғни

     Кәсіпорынның  төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

     Арнайы  есептік – талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есепке алу қабілеттілігін түсінеді.

     Қаржылық  икемділік кәсіпорынның алдын ала  болжамаған жағдайларға байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту дегенді білдіреді.

     Ақша  қаражатын қарызға алу қабілеттілігі  әр түрлі себептерге байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсәпорын  табыстылығымен, тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрылымымен анықталады.

     Осылайша, біз шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі – төлем қабілеттілігін толық қарастырдық. Ол баланстың өтімділігіне тығыз байланысты. Сонымен бірге кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне бақа да факторлар – елдегі саяси және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, кепілдік және банктік заңдардың жетілуі, меншіктің капиталымен қамтамасыз етілуі, дебиторлық борыш, кәсіпорынның қаржы жағдайы және басқалар әсер етеді.

     Төлем қабілеттілігін талдау кезінде осы  факторларды кешенді түрде қарастыру маңызды, бұл талданатын кәсіпорынның қаржы жағдайын объективті бағалауға мүмкіндік береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Кәсіпорынның  нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы  табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың  абсолютті көрсеткіші-бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде «табыстар» ұғымы келесідей түрде анықталады:

     «Табыстар дегеніміз-қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылды, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі».

     Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны  кейбір экономистер экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.

     Нарықтық  экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде  бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:

     1. мемлекеттік бюджет  табысының көзі;

     2. кәсіпорын мен  бірлестіктердің  өндірістік және  әлеуметтік даму  көзі.

     Шаруашылық  субъектісінің табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің  өзі де, мемлекетте мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажет.

     Табыстылықтың бірініші абсолютті  көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден  алынатын табыс болып  табылады. Ол қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай – ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шешімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

     Табыстылықтың екінші абсолютті  көрстеткіші – жалпы табыс. Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады.

     Табыстылық  көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:

     . табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;

     . таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;

     . табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;

     . табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;

     . табыстың өсу резервтерін анықтау;

     . кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;

     . табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.

     Табыс құрамында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден  түскен табыс алады, оның мөлшері  өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен  және төменде қарастырылатын басқа  да факторлармен анықталады.

     Көп жағдайда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни өнім тиеліп жіберіліп сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының себебі жабдықтаушының жеткізу шарттарын сақтамағандығының болуы мүмкін.

     Айнымалы  шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін тікелей шығындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық мақсаттарға жұмасалатын отын және энергия, өндірістік персоналдың жалақысы, тиісті төлемдерімен бірге жабдықтарды күту және пайдалану шығындары және бірқатар басқа да үстеме шығындар.

     Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы шаруашылық шығындары жатады. «Тұрақты шығындар кезеңдік шығындар болып есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге жатқызылады».

     Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырылады. Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер:

     Табыстылық  көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:

• Жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекелеген элементтері;
• Өнімдер;
• Ақша қаражаттарының таза ағымы(немесе түсімі) негізінде есептелетін табыстылық көрсеткіштері.

     Кәсіпорын активтерін (мүлкін) пайдалану тиімділігі – берілген кәсіпорынға қаражаттар салудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдауда қажетті әрі маңызды  белгілердің бірі болып саналады. 
 

Авансталған капиталдың (жалпы  активтер) табыстылық деңгейі, % 

     Кәсіпорынның  төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз  байланысты болады. Сол себепті нарық  экономикасы жағдайында оған көп  көңіл бөлінеді.

     Арнайы  есептік – талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді міндеттемелері бойынша есепке алу қабілеттілігін түсінеді.

     Қаржылық  икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға байланысты ақша қаражатының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту дегенді білдіреді.

     Ақша  қаражатын қарызға алу қабілеттілігі  әр түрлі себептерге байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын  табыстылығымен, тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың құрылымымен анықталады.

     Осылайша, біз шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі – төлем қабілеттілігін толық қарастырдық. Ол баланстың өтімділігіне тығыз байланысты. Сонымен бірге кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне бақа да факторлар – елдегі саяси және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, кепілдік және банктік заңдардың жетілуі, меншіктің капиталымен қамтамасыз етілуі, дебиторлық борыш, кәсіпорынның қаржы жағдайы және басқалар әсер етеді.

     Төлем қабілеттілігін талдау кезінде осы  факторларды кешенді түрде қарастыру  маңызды, бұл талданатын кәсіпорынның қаржы жағдайын объективті бағалауға  мүмкіндік береді.

     Төлем қаражатының сомасын анықтау  мәселесі бойынша әр түрлі көзқарастар  бар. Төлем қабілеті құралдарға ақша қаржыларын, қысқа мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді.

     Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның төлемге қабілетті  екенін білдіреді. Банкте есептің жаңа басқа шоттарда ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы төлемге қабілетсіздікті кай көрсетеді.

     Есепті  кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі  күнтізбе көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық және басқа органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін шаралар жасалды. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады. Ағымдағы оперативтік анықтау үшін кәсіпорынның төлем құралдары және уақыты келген оның қарыздары (мерзімді міндеттемелері).

     Нарықтық  экономикасы дамыған елдерде  бұл көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін бағалау кезінде  ерекше мән беріледі. Оның кеңінен қолданылуының негізгі себептері:

     1. біріншіден, ағымдағы активтермен  ағымдағы пассивтердің өтелу  дәрежесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш  қаншалықты жоғары болса, соншалықты  қысқа мерзімді міндеттемелерді  төлеу сенімділігі жоғары болады;

     2. екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан басқасы) сату немесе жою (тарату) кезінде зяндардың пайда болуына бөгет

   Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында ақшалары болуы керек.

   Қарызадрды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

   Қарыздарды  өтеу үшін құралдар сонымен бірге  кәсіпорында бар тауарлы –  материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

   Басқаша айтқанда, теориялық түде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық  түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері  қысқа мерзімді міндеттемелерінің  сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдарды құрайды, ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

   Сондықтан төлем қабілеттілігібар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен  көп жоғары кәсіпорынды есептеуге  болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

   Ағымдағы  төлем қабілеттілігі баланс жасау  мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ  болса төлем қабілетті деп  саналады.

   Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерінен салыстыру жолымен анықталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Кәсіпорынның  төлем қабілеттілігін сипаттайтын  маңызды көрсеткіштерінің бірі –  несиеге қабілеттілігі. Төлем қабілеттілігі  «несиеге қабілеттік» түсінігімен салыстырғанда кеңірек ұғым. Төлем қабілеттілігі (ТҚ) кәсіпорынның барлық қарыздарын өтеуге, соның ішінде алған банк несиесін қайтаруға мүмкіндік беретін қаржылық жағдайын сипаттайды.

     Талдаудың келесі кезеңі кәсіпорынның несиеге  қабілеттігін айқындау болып табылады.

     Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін  заңдар әсерінен кәсіпорынға олардың  ұйымдастыру – құқықтық нысандарына  тәуелсіз, кешенді несие – есептік  және кассалық қызмет көрсететін мемлекеттік, коммерциялық банктердің тармақталған желісі қалыптасуда.

     Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін  көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекеттің экономикасы мен  қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфляция процестерін болдырмауға және ұлттық валютаның (теңге) нығаюына ықпал етуге міндетті.

     Банктер қарыздарды өндірістің тиімділігін, оның ғылыми – техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа жоғары тиімді түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға  әр түрлі қызмет көрсетуге, тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты мақсаттар мен шаралар үшін береді.

     Банк  несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік  принциптерін қатаң сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда  қарастырылған және екі жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді.

     Несиені беру және өтеумен байланысты мәселелер  келісім түрде несиелік шарт жасау  арқылы, банк ережелерімен және қарыз  алушы кәсіпорын мен банк арасындағы несиелік келісім – шарттармен реттеледі.

     Несиелік шартта мыналар міндетті түрде қарастырылады:

     . несиенің объектілері;

     . қарыздың жоспарланған мөлшері, оның мақсаты;

     . қарыздарды беру шарттары және өтеу мерзімдері, олардың қарыз алушы қызметінің жақсаруына әсері;

     . қарыз бойынша пайыз мөлшерлемелері, олардың төмендеуі немесе көтерілуі, төлем тәртібі;

     . қарыз алушының міндеттемелерін қамтамасыз ету нысандары (кепілдемелер, кепілге, кепілдік беру және басқалар);

     . материалдық қорлар мен өндірістік шығындарды өтеудегі меншікті айналым қаражаттарының нормативі;

     . несие беру және өтеу бойынша екі жақтың міндеттемелері, құқықтары және жауапкершілігі;

     . құжаттардың тізімі және оларды банкке тапсыру мерзімділігі және басқа жағдайлар.

     Несиелер  берілетін мерзіміне қарай қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді болып  бөлінеді. Несиенің жеделдігі оны қайтару, өтеу мерзімдерімен анықталады. Осылай, қысқа мерзімді несиелер бір жылдан аспайтын мерзімге, ал ұзақ мерзімді – бір жылдан асатын мерзімге беріледі.

     Қысқа мерзімді несие кәсіпорынның айналым  қаражаттарының қалыптасу көздерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорынның ағымдағы қызметі процесінде жетіспейтін ақша қаражатының қажеттілігін жабуға мүмкіндік береді. Бір жылдан астам уақытқа кәсіпорын күрделі шығындарына несие ала алады. Бұл жағдайда несие оның дамуына, өндірісті кеңейтуге, оны қалпына келтіруге, жаңа техниканы ендіруге, қымбат жабдықтарды алуға және басқа мақсатты бағдарламаларға бағытталған кәсіпорынның қарыз қаражаттары ресурстарының көздері ретінде жұмсалады. ҚР Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 7 қаңтардағы кәсіпорынға және ұйымдарға меншікті айналым қаражаттарын толтыруға бөлінетін несиелерді беру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру

туралы №19 қаулысына сәйкес, ұзақ мерзімді несиелердің бөлігін ағымдағы активтерді сатып

     Қысқа мерзімді несиелер қарыз алушыларға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк басқармасы 1994 жылы 11 ақпанда  №1 Қазақстан Республикасының экономикасының қысқа мерзімді несиелеу ережелерін сақтау негізінде несиелеудің іріленген объектілері бойынша ағымдағы өызмет мақсатында беріледі.

     Несиелеудің объектілері:

     . тауарларды экспорттық және импорттық жеткізулер және сыртқы экономикалық қызметтер бойынша шығындар;

     . жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтар сатып алынған шикізат, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер;

     . ломбардтың кепіл – несиелік операциялары;

     . театрдың, парктердің, атракциондардың табыстары мен шығындары арасындағы мерзімдік алшақтанушылық және т.б.

     Қарыз алушыға несие беру алдыңғы берілген несиелер бойынша мерзімі өткен  қарыздар болмаған кезде жүргізіледі  және банк мекемесімен қарыз алушының бірігіп несиенің қажеттілігін зерттеу  негізінде анықталатын белгіленген  өлшемі көлемінде жүзеге асырылады. Қарыз алушы жоспарланған тоқсан алдындағы жылдың IV тоқсанында банкке келесі жылдағы несиенің қажеттілігінің тоқсан бойынша берілетін есебін келесі нысан бойынша ұсынылады.

     Несиелеуге  мыналар қабылданбайды:

     . дайын өнімнің нормадан тыс қалдықтары, көліктік қиындықтарға, ұқыпсыз төлеушілерге тиеуді тоқтатуға байланысты өнімдерді тиеп жіберудің кешіктірілуі себепті пайда болған мерзімдік қалдықтарынан басқалары;

     . өтім шектеулі немесе өтпейтін даяр өнімнің қалдықтары;

     . мерзімдік қалдықтарынан басқа аяқталмаған өндірістің нормадан тыс қалдықтары, сонымен бірге, жабдықтарды жөндеу кезіндегі өндірістің жоспарлы тоқтауынан немесе басқа да себептерден пайда болған жинақтау;

     . өндірістің жылдық қажеттілігінен артық әкелінген, өндірілген, бір жылдан аса немесе несиелеу үшін бекітілген басқа да кезеңнен аса қозғалыссыз сақталған тауарлы – материалдық құндылықтар;

      . артық, қажет емес, қиын өткізілетін және пайдаланылмайтын тауарлы – материалдық құндылықтар;

     . құндылықтардың бұзылуына немесе жабылуына әкелетін, сақтау жағдайлары сақталуын қамтамасыз етпейтін тауарлы – материалдық құндылықтар;

     . несие шарттарында қарастырылған мерзімнен артық жолда келе жатқан материалдық құндылықтар;

     . шығындар сметасынан асатын және өнімнің өзіндік құнына кіргізілмеген немесе ағымдағы табыстар және басқа көздер есебінен өтелмеген шығындар;

     . кәсіпорын пайдалануға берілгеннен кейін жүргізілген іске қосуды реттейтін жұмыстар;

     . бекітілген мерзімде қайта өңделмеген өткен жылдардың өнімінің шаруашылық шикізатының және аяқталмаған өндірісінің қалдықтары;

     . дайындаудың жаңа мерзімінің басына дейін кәсіпорынның оны өңдеу жөніндегі өндірістік қуатынан асатын мөлшердегі ауыл шаруашылық шикізатының қоры;

     . аяқталмаған өндіріске, дайын өнімге және тиелген өнімдерге жататын өнімнің өзіндік құнының қымбаттауы.

     Несие алу үшін қарыз алушы банкке несиенің мақсаты, бағыты, сомасы, пайдалану  мерзімі, өтеудің нақты мерзімі, сонымен қатар несиеленетін шаралардың қысқаша сипаттамасы және оны  жүзегеасырудың экономикалық тиімділігі көрсетіліп негізделген жазбаша арызбен барады. Сол

кезде ол банкке несие шоттарын ашу үшін қажет  арыз міндеттеме береді. Несие шоттары  банкте

     Несие алу үшін қарыз  алушы, оны пайдалану  мерзіміне тәуелсіз, банкке келесі құжаттарды өткізеді:

     . несиеленетін шаралардың жоспарланған шығындары, несие өтелетін айналым активтерінің және күтілген түсімдер қозғалысының есебі бар техникалық – экономикалық негіздемелері;

     . қарыз алушының қаржылық жағдайын және несиеге қабілеттілігін анықтау үшін бухгалтерлік, статистикалық есеп берулер, табыстар мен шығындар туралы есеп берулер және басқа да мәліметтер;

     . банк тәжірибесінде қабылданған нысандар бойынша несиені өз уақытында қайтаруды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелер (жедел міндеттемелер, кепіл міндеттемелері, кепілдемелер, кепілдікке алу, сақтандыру куәлігі және басқалар).

     Несиелік  келісім – шарт жасауға дейін, қарыз алушыдан арыз және қажет құжаттарды алған кезде, банк кәсіпорынның өзінің қарыз міндеттемелері бойынша толық және бекітілген уақытта есепке алады және жаңа несие алу үшін алғы шарттарды орындай алатын қабілеттілігін білдіретін, қарыз алушының несиеге қабілеттілігін талдауы қажет. Басқаша айтқанда, кәсіпорынның несиеге қабілеттілігі несие алуға құқы және мүмкіндігі талданады. Ол алдыңғы несиелер бойынша есептесу кезіндегі ұқыптылығы, ағымдағы қаржы жағдайы және қажет болған кезде ақша қаражаттарының әр түрлі көздерін жұмылдыра алу мүмкіндігімен сипатталады.

     Кәсіпорынның  несиеге қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның  ресми  бухгалтерлік есеп берулерін талдау. Осыған сүйене отырып, банк мыналарды  бағалауы керек:

     . кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін;

     . айналым қаражаттарын және алған несиені пайдаланудың тиімділігін;

     . барлық қарыз міндеттемелерді, несиенің сұралған сомасын қоса, өтімді қаржылармен жабуы;

     . шаруашылық айналымда меншікті айналым қаражаттарының болуын;

     . кәсіпорынның табыстылығын бағалау.

     Банк  кәсіпорынға несие беру туралы мәселені шеше отырып, қарыз алушыларды үш категорияға  бөледі: сенімді (несиеге қабілетті), тұрақсыз (несие қабілеттілігі шектеулі), сенімсіз (несиеге қабілетсіз), сөйтіп оларды бағалау жүйесін қалыптастырады. Сенімді қарыз алушы жалпы жағдайларда несиеленеді, бұл жағдайда несиелеудің жеңілдікті тәртібі қолданылуы мүмкін. Егер қарыз алушы тұрақсыз клиент болса, онда несие шартын жасау кезінде қарыз алушының қызметін және несиенің қайтарылуын бақылау нормалары қарастырылады (кепілдік, кепілдеме, қамтамасыз етуін ай сайын тексеру, кепіл құқығының шарттары, мөлшерлеме пайызын көтеру т.б.). Егер қарыз алушы сенімсіз клиент болса, онда оны несиелеуді жүзеге асыру орынды болмайды. Банк тек несие келісімінде қарастырылған ерекше шарттарға сәйкес несие бере алады.

     Шаруашылық субъектісінің іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

     Шаруашылық  субъектісінің іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен  көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

     Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады.

     Іскерлік  белсенділік коэффициентінің кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін үлкен  маңызы бар, өйткені қаражаттың айналым  жылдамдығы кәсіпорынның төлем қабілетіне тікелей әсер етеді. Оған қосымша, басқадай бірдей жағдайда қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік – техникалық күшінің артқанын көрсетеді.

     Іскерлік  белсенділігінің көрсеткіштеріне  мына коэффициенттер жатады:

     1. Капиталдың жалпы  айналымдылық коэффициенті.

     Ол  жылына қанша рет айналу мен өндірдің толық циклі болатындығын және активтердің  әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің  қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл көрсеткіш мына формуламен анықталады:

     Д^N

К^O_A = ¾

     A_K

     Мұнда, К^O_A – капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;

                  Д^N – өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс (саудадан түскен ақша);

                       A_K – авансталған капитал (кезеңдегі орташа баланс валютасы).

     Авансталған кпиталдың кезеңдегі орташа шамасының  жалпы айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның іскерлік белсенділігі туралы жан – жақты түсінік береді. Сатудан түскен табыстың баланс валютасының (барлық капиталдың) орташа шамасына қатынасымен есептелетін ол, кәсіпорынның барлық капиталының айналым санын көрсетеді және олардың жұмылдыру көздеріне байланыссыз, барлық ресурстарды кәсіпорынның пайдалану тиімділігін сипаттайды. Бұл көрсеткіш салаға байланысты ауытқып отырады және өдіріс процесіндегі ерекшеліктерді қамтып көрсетеді.

     2. Негізгі құралдардың айналымдылығы.

     Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын  көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі  негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты (ақшаны) қалдық құны бойынша  кезеңдегі негізгі құралдардың  орташа шамасына бөлу арқылы есептейді.

     Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына  негізгі құралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады.

     Алайда  бұл жерде жалпы заңдылық былайша  болады: коэффициент жоғары болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен болуы өнімді сатудан түсетін табыстың жетімсіздігін не қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

     Бұл көрсеткіш төменде жан – жақты қаралады, өйткені ол көбінесе кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайды.

     3. Меншікті капиталдың  айналымдылық коэффициенті.

     Ол  мына формула бойынша қаралады:

           Д^N

К^O_С = ¾

     С_K

     Мұнда, К^O_С – меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;

                  Д^N – өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

                   С_K – баланс бойынша меншікті капиталдың кезеңдегі орташа шамасы.

     4. Ағымдағы активтер (мобильдік  қаражат) немесе  айналым капиталының айналымдылық коэффициенті.

     Ол  өнім сатудан түсен (ақша) табысының (жұмыс, қызмет көрсету) ағымдағы активтердің  орташа шамасына қатынасымен формула  бойынша анықталады:

        Д^N

К^O_ТА = ¾

     Т^а_С

     Мұнда, К^O_ТА – ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті;

                  Т^а_С – ағымдағы активтердің орташа шамасы;

                  Д^N – өнімді сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

     Айналымның  жылдамдауы нәтижесінде айналым  қаражатының заттық элементтері  босайды, шикізат, материалдар, отын қорлары  мен аяқталмаған өндірісті істеу аз қажет болады, демек, бұрын осы қорлармен іске салынған ақша ресурстары босап шығады. Босаған ақша ресурстары кәсіпорынның ең өтімді активтерін арттырады, нәтижесінде оның төлем қабілеті бекіп, қаржылық жағдайы жақсарады.

     Ағымдағы  активтердің айналым жылдамдығы бұл – өзі өндірістік – шаруашылық қызметтің ұйымдастыру – техникалық деңгейінің кешенді көрсеткіші. Айналым санының артуына айналу уақыты мен өндіріс уақытының қысқаруы есебінен қол жеткізуге болады. Өндіріс уақыты технологиялық процесс пен пайдаланылған техниканың сипатымен байланысты. Оны қысқарту үшін технологияны жетілдіріп, еңбекті механикаландыру және автоматтандыру қажет.

     5. Материалдық айналым  қаражатының айналымдық  коэффициенті кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым санын көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Толықтай алғанда бұл коэффициенттің мәні жоғары болған сайын, осы аз өтімді бапта солғұрлым азырақ қаражат байланады, кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақтанып, айналым капиталында көбірек жағдайы тұрақтанып, айналым капиталында көбірек өтімді құрылым болады. Және керісінше, басқадай жағдайда тауардың шамадан тыс жиналып қорлануы, кәсіпорынның іскерлік белсенділігіне кері әсер етеді. Коэффициентті есептеу формула бойынша жүргізіледі, онда алымында – сатудан (ақша) түскен табыс, ал бөлімінде – кезеңдегі шығындар мен материалдық – өндірістік қорлардың құнының орташа шамасы.

     Өндірістік  қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) құны бойынша есептелгендіктен, қорлардың айналымдылық коэффициентін есептеу үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің өзіндік құны пайдаланылады.

     Онда  есептеу мына формуламен іске асырылады:

           S^N

К^O_З = ¾

     З_С

                   S^N – сатылған өнімнің толық өзіндік құны;

                   З_С – өндірістік қорлардың орташа құны.

     Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициентінің шамасына оны есептеу әдістемесі ғана емес және де кәсіпорында қабылданған материалдық қорларды бағалау әдістемесінің де айтарлықтай әсерін тигізетінін назарда ұстау қажет.

     Біздің  елімізде осы кезге дейін материалдық  қорларды бағалаудың кең тараған  тәсілі, дайындаудың орташа сарапталған нақты өзіндік құны бойынша бағалау болып келеді. Кәсіпорын үшін оны пайдаланудың жағымсыз салдарына мыналарды жатқызуға болады, бір жағынан ол сатылған өнімнің өзіндік құнын төмендетеді (табыс пен одан төленетін салықты шамадан тыс көтереді), екінші жағынан материалдардың қалдығының құнын айтарлықтай төмендетуге әкеліп соғады, демек, олардың айналымдылығын жасанды түрде арттырады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Банкроттық  нарық шаруашылығының бір категориясы  болып табылады. Ол соттың шешімі мен  немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» 07.04.95 жылғы №2173 Заңына сәйкес, қарызды төлеуге шамасы жоқ ұғымы ақшалай міндеттер бойынша кредиторлар сұранысын, еңбекақы төлеу талабын қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен бюждеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады.

     Баланстың қанағаттанғысыз құрылым борышкердің  мүлкі мен міндеттемелерінің  өтімділік деңгейінің жетіспеуіне  байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен міндеттемелердің дәл уақытында төленбеуі жағдайы тұрған кезде болуы мүмкін. Бұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.

     Банкроттық  кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизімінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.

     Банкроттықтың пайда болуының негізгі  себептері:

     1. Шаруашылық жүргізу жағдайын  жасаудың объективті себептері;

     - экономиканы реформалаудың нормативті  және заң шығаратын базаларының,  қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің  жетілмегендігі;

     - инфляцияның аса жоғары деңгейі;

     - фирманың құнды қағаздарының  нарықтық құнының төмендеуі;

     - бәсекелестің жоғары деңгейі  және соның нәтижесінде пайда болған сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі.

     2. Шаруашылық жүргізуге  тікелей қатысты  субъективті себептер:

     - банкроттықты уақытында болжап  және келешекте одан сақтана  алмау;

     - жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы, сұранысты дұрыс зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;

     - өндіріс көлемінің төмендеуі;

     - ұқсас, бірақ сапасы жоғары  өнімдердің бағасына кейбір түрлердің  бағаларының жақындауы;

     - ақталмаған жоғары шығындар;

     - өнімнің төменгі рентабельділігі;

     - өндіріс циклінің өте көлемді  болуы;

     - үлкен қарыздар мен өзара төлей  алмаулар;

     - ескі басқарма басшыларының нарықты  құруға бейімделе алмауы, сұранысы  жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік  көрсетпеуі, инвестициялық, бағалық,  қаржылық саясаттың тиімдісін таңдай алмауы.

     Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмнің  нормативті – құқықтық базасы ретінде әдебиеттер тізімінде көрсетілген құжаттар пайдаланылады.

     Қазақстан Республикасының «Банкроттық жайында» Заңына сәйкес, кәсіпорынның банкроттығы  туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде қабылданады. Банкроттық, борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен жасалады. Ал еріксіз түрде, кредиторлардың немесе «Банкроттық жайында» Заңымен өкілет берілген тұлғалардың өтініші негізінде жасалады.

     Банкроттық  жайында кредитордың өтінішпен  сотқа баруына негіз болып  борышкердің төлеу қабілетінің  болмауы табылады. Егер борышкер өзінің міндеттемелерін 3 ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп саналады.

     Тәуекелділік  ықтималдық категориясына жатады, яғни оны белгілі бір деңгейдегі жоғалтулардың  ықтималдылығы ретінде есептейді. Әр кәсіпкер басшы типіне байланысты таңдап, тиімді тәуекел деңгейін өзі белгілейді. Кертартпа басшылар жаңалықтарға бейімделмеген, әдетте олар қандай да бір тәуекелден қашуға тырысады. Икемді басшылар, егер тәуекелділік ерікті болып, ал орындаушылар өз ісінің маманы болса, олар тәуекелді шешімдерді қабылдауға тырысады.

     Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жағымдық деңгейдегі және мақсатты шешімдер қабылдаған кезде  белгілі бір жоғалтуларға апаруы ықтималдығын білумен шектеліп қоймай, сонымен қатар ол жоғалтулар сол немесе басқа деңгейден аспау ықтималдылығын да қарастыруы керек.

     Кәсіпкерлік тәуекел – бұл бизнестің түріне байланысты компанияның қызметінің тәуекелі. Олардың негізгі түрлеріне өндірістік, коммерциялық және қаржылық (несиелік) тәуекелді жатқызуға болады.

     Өндірістік  тәуекел – бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен, басқа да түрлі өндіріс қызметін жүзеге асырумен байланысты тәуекел. Өндірістік тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің наразылығы, менеджерлердің қатесі, көтеріңкі аударым сомалары мен саықтарды төлеу және т.б.

     Коммерциялық  тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған тауарлар мен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Коммерциялық тәуекелдің себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық ресурстардың сатып алу бағасының жоғарылауы, сатып алу көлемінің ойда болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономиканың тұрақсыздығы және клиенттердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.

     Қаржылық  тәуекел кәсіпорынның банктермен және басқа да қаржылық институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің себептері: қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің жоғарылауы, кредиторларға тәуелділік, капиталдың әрекетсіздігі, бір жобаға, бір мезгілде көп қаражат жұмсау.

     Қаржылық  тәуекел мына операциялардан алынған  шығындарда көрсетіледі: несиелік, инвестициялық, құнды қағаздар эмиссиясы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Мен, Қожабергенов Нұрбол Тұрланұлы АҚ «Цесна Банкінен» өндірістік машықтану тәжірибесінен өттім. Алдымен банкке барғанда, оның ішкі тынысымен таныстым. Көптеген материалдар жинақтап, тапсырмаларды орындадым. Көктем базарының филиалында болдым. Жетекшімде өте білікті маман иесі. Өз білгендерін маған өте жақсы деңгейде үйрете білді. Маған берілген тапсырма бойынша есеп беруімді банкпен ұштастыра отырып жаздым.

     Нарықтық  қатынастар жағдайында бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды есеп беру ақпаратын сыртқы пайдаланушылардың (банктер, акционерлер, салық инспекциялары  т.б.) қалыптасу және өндірістік есептің  коммерциялық құпияны сақтауға дейін  дамуы бухгалтерлік есеп пәнінің құрылымына елеулі өзгерістер енгізуді, яғни оны қаржы және басқару есебі деп аталатын екі бөлікке бөліп қарастыруды талап етеді.

     Бухгалтерлік  есеп, нарық қатынастары жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілерінде  ерекше маңызды орынға ие. Ол «бухгалтерлік есеп туралы», «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес жасалған бухгалтерлік есепке алу стандарттарында, субъектілердің қаржы – шаруашылық қызметі бухгалтерлік  есебінің бас шоттар тізбегінде бекітілген ортақ принциптері мен ережелері, сондай – ақ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есепке алу жөніндегі Ұлттық комиссияның бухгалтерлік есепке алу жөнінде шығарған нұсқалары, ережелері мен ұсынымдары негізінде ұйымдастырылады. Оның үстінде Республикамызда қолданып жүрген бухгалтерлік есепке алу жүйесі халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына барынша жақындатылған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     1. «Банктегі бухгалтерлік есеп» -«Фолиант» баспасы,Астана - 2008

     Авторы: А.Бименова

     2. «Бухгалтер»(Бухгалтерлік есеп негіздері) - «Фолиант» баспасы,Астана – 2008

     Авторлары: Н.Қ.Қабылова, Ш.А.Доспалинова, Е.Н.Оразалинов

     3. «Аудит негіздері» - Алмтаты Экономика – 2005

     Авторы: Д.О.Абленов

          4. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» - Алматы Экономика – 2001

     Авторлары: К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т.Төлегенов, Ж.Г.Жұмағалиева

     5. «Қаржы есебі» - «Дәуір» Алматы – 1998

Авторлары: Т.А.Тасмағанбетов, А.Ш.Омаров, Б.А.Әлібеков, О.Ж.Рабатов,  Н.Ә.Байболтаева 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ЭКб-09(9) тобы

     Атырау  политехникалық колледжі 
 
 
 
 
 

      Бөлімі: Мұнай

      Мамандығы: 0705002

      Тобы: ЭКб-09(9) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ЕСЕП  БЕРУ 
 

Өндірістік  машықтану бойынша 
 
 
 
 
 
 

Орындаған: _____________________ / Қожабергенов Н.Т / 

Жетекші: ______________________________ / Көшербаева С.А / 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Атырау  – 2012 ж.