Валюта нарығы

   Валюта  нарығы

     Тәуелсіз егемен мемлекеттің  міндетті рәміздерінің бірі оның  ұлттық валютасы болып табылады. Кез келген мемлекеттің тарихына  оның бір-ақ рет енгізілетін  өз валютасының тарихы да кіреді. Басқа көптеген елдердің ұлттық  валютасының тарихы сан ғасырлар бойы қалыптасқан. Кез келген ұлттық валюта елдің өткенін, бүгінгісін және болашағын бейнелейді. Ал Теңгенің - Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының тарихы Президенттің 1993 жылғы 15 қарашадағы жарлығынан басталды.

     Қазақстан Республикасының валюталық заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының  өзге де  нормативтік құкықтық актілерінен тұрады.

     Егер Қазақстан Республикасы  бекіткен халықаралық шартта  осы Заңдағыдан   өзгеше   ережелер   белгіленген   болса,   онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.

   Осы Заң Қазақстан Республикасының  аумағында қолданыста болады және Қазақстан  Республикасының резиденттері мен  Қазақстан Республикасының аумағында  валюталық операцияларды жүзеге асыратын резидент еместерге қолданылады.

   Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде осы  Заң Қазақстан Республикасының  резиденттеріне қолданылады.

     Қазақстан Республикасының Заңына сай валютаны ретке келтіру міндеттерін жүзеге асыру құқығы бар Мемлекеттік органдар, Қазақстан Республикасындағы валюталық бақылау органдары болып табылады.

   Валюталық бақылау органдары өз міндеттерін  жүзеге асыру үшін валюталық бақылау  агенттерін жұмысқа тартады және олардың тиісті тапсырмаларды орындауы үшін біршама құқықтарды береді.

   Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асырып жатқан резидент те, резидент емес те республиканың заңымен белгіленген тәртәппен осы операцияларға қатысты ақпараттар мен тиым салынған құжаттарды валюталық бақылау агенті мен органдарына беруге міндетті: өзінің үй-жайына, құжаттарға және автоматталған базалық мәліметтерге кіруін қамтамасыз етуді; тексеру барысында да, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша да түсінік беруге; валюталық бақылау органдарының талаптарын орындауы тиіс. 

   Ұлттық  банк пен Үкімет біріге отырып, бұрынғы салалық мамандандырылған  банктерді қайта қалыптастыру  мен одан  әрі дамыту   бойынша   күрделі жұмыс жасады.   Агрокәсіп банктің санкциясы аяқталды.

   1995 ж. несиелік нарықтың даму ерекшелігі - несиелік аукциондарды әрі қарай жетілдіру болып табылады. Несиелік аукциондар рөлі төмендеп, банкаралық ақша нарықтарының рөлі артты.

            Реформаның құқықтық қамтамасыз  етілуі және банктік жүйенің  қызмет етуі бойынша бағдарламада  қарастырылған шаралар іс-жүзінде  толығымен орындалды. Осыған орай, бағдарламаға сәйкес "Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы" және "Қазақстан Республикасы банктер және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар төмендегідей  Жарлықтары шықты.

   1997 ж. 6 наурызда "Заң күші бар, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына толықтырулар енгізу туралы", 1997 ж. 28 сәуірде "Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы", 1997ж. 11 шілдеде "Банктік кызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заңдары қабылданды.

   Валюталық бақылау Қазақстан Республикасында  валюталық бақылау органдары  және агенттері арқылы жүзеге асырылады.

   Валюталық құқық айтарлықтай дербес құқықтық құрылым ретінде ұлттық валюталық жүйе мен валюталық рыноктың жұмыс істеуін қамтамасыз ету, сондай-ақ валюталық құндылықтармен іске асырылатын валюталық операциялар, халықаралық валюталық төлемдер мен аударымдар және тікелей инвестициялық қызмет барысында туындайтын қатынастарды реттейтін   құқықтық нормалардың жиынтығынан тұрады.

   Демек валюталық құқық саны жағынан  аса көп құқықтық нормалардан  тұратын, айтарлықтай күрделі құқықтық құрылым болып табылады. Осы орайда әлі де болса жүйелендірілмеген  әрі тәртіптендірілмеген валюталық  құкық нормаларын іштей құрылымдау арқылы белгілі бір жүйе түрінде қалыптастыру қажеттілігі туындап отыр. Валюталық құқықты іштей құрылымдау процесі объективті процесс болып табылады. Өйткені зерделеу нысаны валюталық құқықтың өзі ұдайы даму үстінде болғандықтан, оның қарқыны (динамикасы) аталмыш құқықтық құрылымның кеңею және күрделілену жолында екенін көрсетеді, сондай-ақ валюталық заңнаманың және заңға тәуелді валюталық құқықтық актілердің көптігі және белгілі бір көлемде тәртіптелінбегені оның жүйесін танып-білуді қиындата түседі. Валюталық құқық жүйесін құру ерекшеліктері мен өлшемдері оны дербес институт ретінде бөліп шығаруды негіздейді. Валюталық құқық осы орайда, құқықтық құрылым сипатында ерекшеленеді және оның өзіне тән жүйесі болалы.

   А.И. Худяков валюталық құқық жайлы  нақтылы көзқарасын білдірмегенімен, «Финансовое право Республики Казахстан (общая часть)» деп аталатын еңбегінде (оқулық) толық бір тарауды:

   1. Валюталық реттеу ұғымын және  әдістерін, оның объектісін;

   2. Валюталық реттеу органдарын  және олардың құзыретін; 

   3. Валюталық операцияларды жүзеге  асыратын мамандандырылған ұйымдарды  және олардың құзыретін;

   4. Валюталық операцияларды жүргізу  ережелерін;

   5. Қазақстан Республикасының валюталық  монополиясын зерделеуге арнаған.

 Бұл ретте  А.И. Худяков валюталық заңнаманы,  банктік заңнаманы арқау етіп  валюталық реттеудің құқықтық  негізін сипаттау нәтижесінде валюталық құқықты (дербес құқықтық институт ретінде) қалыптастыру ісіне өз үлесін қосты деп айта аламыз.

   Валюталық ресурстар қаржы ресурстарының құрамды бөлігі болып табылады және ұқсас орталықтандырылған (мемлекеттік) және орталықтандырылмаған (шаруашылық жүргізуші субъектілердің ресурстары) болып бөлінеді.

   Мемлекеттік валюта ресурстары мыналардың есебінен қалыптасады:

   экономиканың  мемлекеттік секторының — кәсіпорындардың, ұйымдардың, компаниялардың, фирмалардың, қоғамдардың және т.т. өнімін, тауарларын және қызметін экспортқа шыеарудан түскен түсім -ақшадан;

   тауарлар  мен жүктердің кеден шекарасы арқылы қозғалысы жөніндегі операцияларды дайындау кезіндегі шетел валютасындағы кеден баждарынан, басқа төлемдерінен;

   келісімшарттардың, мәмілелердің, контракттардың шетелдік қатынасушылары төлейтін салықтардан, бонустардан, роялтилерден түсетін түсімдерден;

   валюталық заңды бұзғаны үшін шетелдік валютада төленген айыппұлдар мен өсімнен;

   шетел банктерінде және басқа қаржы ұйымдарына депозиттерді орналастырудан түсетін түсімдерден, сондай-ақ шетелдердегі мүлік пен активтерді пайдаланудан алынған табыстардан;

   шетел мемлекеттерінің, банктерінің, халықаралық және мем-лекетаралық қаржы ұйымдарының кредиттері мен қарыздарынан;

   валютадағы  гранттар мен тегін көмек түріндегі түсімдерден.

   Ұлттық  банк жүргізген валюталық бағам  саясаты нарықтық жағдайлардың қысқа  мерзімді өзгерістерінен туындайтын теңгенің алмастыру бағамының (динамикасын) қозғалысын реттеуге бағытталған. 1995 ж. қазақстандық банкаралық валюта-қор  биржасындағы АҚШ долларын сатып алу түріндегі Ұлттық банктің интервенциясы оларды нарықта сату формасындағы интервенциясымен сай келді.

   1995 ж. екінші жартысында өтімді  нарық құруда Ұлттық банктің  позитивті тенденцияларын ескерсек, кәсіпорынның ішкі валюталық  нарықтағы шетел валютасындағы экспорттан түсетін түсімдерін міндетті түрде сату талаптарын 30%-ға дейін төмендету мүмкіндігін қарастырса, кейін оны мүлде алып тастау қарастырылады. Жыл соңында биржадан тыс валюталық нарық даму алды және ондағы операциялар көлемі биржалықтан асып кетті.

   1995 ж. алтын валюталық резервтерді  басқару бойынша көптеген жұмыстар  жүзеге асырылды.   1995 ж. сәуірде  Ұлттық банктің басқармасы  алтын  валюта резервтерін  басқару тұжырымдамасын бекітті.

           Дүниежүзілік  валютаның қазіргі   кезде  ұлттық валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған  алтын резерві  де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық   шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері;  халықаралық  валюта нарығы  режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы. Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге  халықаралық валюталық қор (ХВҚ) еніп, оған мынандай  міндеттер қойылады: валюта курсын реттеу ережелерін айқындау және оның орындалуын бақылау, валюта қайырымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.