Өсімдіктердің тіршілігіне жарықтың әсері

 

1.3.Физиологиялық адаптация

 

     Өсімдіктердің тіршілік ортасындағы жарық жағдайына бейімделуі алуан түрлі болады. Мысалы, жарық сүйгіш өсімдіктердің өсу процесстері жарықтың толық жетуіне байланысты болады. Нәтижесінде сабақтар кұшті дами бастайды, ол күн сәулесі көп түсетін жерге қарай бағытталып өседі. Бұл қасиет жарық сүйгіш өсімдіктер үшін өте маңызды. Жарықтың негізгі физиологиялық адаптациясы фотосинтез және фотосинтетикалық аппарат сферасына байланысты болады. Ең алдымен жарық және көлеңке өсімдіктерінің пигменттік системасына тоқталайық. Осы ғасырдың бас кезінде алғашқы өсімдіктер адаптациясын зерттеуші эколог-физиолог академик В.Н.Любименко 60 түрлі өсімдікті зерттей отырып, мынадай қорытындыға келеді: көлеңке өсімдіктерінің жапырақтарының құрамында жарық жапырақтармен салыстырғанда хлорофилл мөлшері жоғары деген. Бұны жапырақтың сыртқы түрімен көруге болады, көлеңке жапырақтар күрең-жасыл түсті болады. Жақсы жарықтанған ортада өсетін жапырақ құрамында 1,5-3 мг хлорофилл (1г жапырақта) болады, ал көлеңкеде өсетін жапырақта 4-6 мг соңғы жылдарда көлеңкеде өсетін өсімдіктердің хлорофилінің концентрациясы бір хлоропласта жоғары болатындығы, сондықтан олардың ірі болатындығы анықталды. Жалпы хлоропласт пигментінің мөлшері 5-10 есе жоғары болады, жарық өсімдіктермен салыстырғанда. Көлеңке өсімдіктерінің хлорофилінің жоғары болуы әлсіз жарықта фотосинтетикалық аппараттың «өндірістік қуатының» артуына әсер етеді. Сондықтанда, В.Н. Любименко және басқа да ғалымдардың есептеуінше хлорофилдің құрамы «фотосинтез» үшін көбейеді. Жарық жағдайына жапырақ пигментінің мөлшері ғана емес, оның құрамы да тәуелді болады. Жапырақ хлорофилі әртүрлі молекулалардан тұрады және әртүрлі спектрлерден жарық қабылдайды.

   Күшті жарықтанған биік  таулы жерлерде өсетін өсімдіктердің жасыл пигменттері сары пигменттерге қарағанда көбірек болады, төмен жерлерде және көлеңкелерде өсетін өсімдіктерде керісінше болады деген мәліметтер бар. Пигменттік құрамның адаптивтік өзгеруі әртүрлі тереңдікте өсетін су өсімдіктерінде жақсы байқалған. Судың беткі қабаттарында, сары-қызғылт түсті болады, ал үлкен тереңдіктерде жасыл, көкшіл т.б. айналады. Таяз суларда өсетін сімдіктердің пигменттері жасыл болады, ал терең жерлерде өсетін балдырларда күрең пигменттер қосылады (фукоксантонин т.б.), ал тереңде өсетін қызыл балдырларда – қызыл пигмент (фикоэритрин және т.б.). Қызыл балдырларда фикоэритрин қатыныаы: хлорофилл неғұрлым көп болса, соғұрлым тереңірек өседі.

   Балдырлардың әртүрлі тереңдікте  өсуіне, спектрлі сәулелерді қисық  қабыл-дануына байланысты пигмент  құрамының өзгеруі «хроматикалық  адаптация» деген атқа ие  болды. Тағы бір физиологиялық адаптация  тәсілі, жарық және көлеңке жерлерде  тіршілік ететін өсімдіктердің фотосинтездердің фотосинтезді қабылдаулары әр түрлі. Жалпы фотосинтез формасының өзгеруі жарық интенсивтілігіне тәуелді болады, оны «Қисық жарық фотосинтезі» деп атайды. Оның экологиялық маңыздылығы келесі параметрлерден тұрады.

1. Қисық өстерде нүктелер қиылысқан кезде өсімдіктерде қараңғы кезде де газ алмасу жүреді: фотосинтез жүрмейді, яғни жұтылмайды CO2 бөлінеді (сондықтанда £ абцисс)
2. Қисық жарық абцисс өсі нүктелерде қиылысады, «компенсациялы пункт» сипатталады, яғни жарық интенсивтілігі, соның әсерінен фотосинтез (CO2 жұту) дем алуды теңестіреді (CO2 бөлінеді).
3. Жарық интенсивтілігінің артуына байланысты фотосинтез белгілі бір деңгейге көтеріледі де, содан соң қалпына түседі.

В нүктесіндегі проекция «қаныққан» жарық интенсивтілігін көрсетеді, яғни жарық фотосинтез интенсивтілігін одан әрі арттыра алмайды.

    4. Қисық жарық бұрышының  абцисске иілуі. Радиация күшейген  кезде фо- 

       тосинтез интенсивтілігінің  деңгейі артады.Жарық қисық фотосинтез  жарық және көлеңке өсімдіктерінде әртүрлі болады.

 Жарық өсімдіктерінде компенсация 500-1000 лк және одан жоғары болады, жарықты күшейткен кезде фотосинтездің  жүруі аз болады. Мысалы, таулы  жерлерде өсетін өсімдіктерде фотосинтез жарық күшейген сайын арта береді.

 Бұл күн радиациясын қабылдауға ғана емес өсімдік жабындыларының экстримальды жерлерде өсуіне де байланысты.Көлеңке  жерлерде  өсетін  және аралас өсімдіктердің компенсация нүктесі -1/100-1/200-ден, 50-100-200 лк құрайды. Көлеңке өсімдіктерінде жарықтану төмен болады, ал фотосинтездің максималды интенсивтілігі жарық сүйгіш түрлерге қарағанда төмен болады.    Көпшілік көлеңке сүйгіш өсімдіктерде (мысалы, папоротниктерде – Polipodium vulgare, Dryopteris austrica, Nepholepis т.б.) толық жарықтану кезінде фотосинтез депрессияға ұшырайды.Trichomanes radians папоротнигі тіке жарық түскен кезде хлоропластары ауысып, хлорофилдері бұзылып, кейбір клеткалар өледі.

Жарықтанған қисық фотосинтез жарыққа байланысты әртүрлі өсімдіктерде ғана емес бір түрде де өзгереді, ол фотосинтетикалық аппараттың функционалдық жағдайына байланысты балады. Теректәрізді өсімдіктерді жарықтанған ортада өсірген кезде қисық «жарық» типке, ал көлеңкеленген жерде «көлеңке» типке айналады. Мұндай айырмашылық әртүрлі тереңдіктерде өсетін балдырларда байқалған. Қисық жарық фотосинтезі жыл бойына ауысып тұрады. Мысал ретінде фотосинтездің тәуліктік динамикалық реакциясын  алуға болады. Түкті осок – carex pilosa: ерте көктемде еменді ормандарда пайда болған жапырақтар жарық компенсациясы 20-25 мың лк тең болады; жаздық көлеңке кезде бұл түрлердің қисық фотосинтезі тәуелді болады. Мысал ретінде солтүстік америкалық екі жылдық Hydrophullum appendiculatum алуға болады, онтогенез процесі кезінде көлеңке, содан кейін жарықтану жүреді. Фотосинтез басында 11 мың лк тең болады, содан кейін 27 мың лк-ға көтеріледі. Соңғы жылдардағы ғылыми зерттеулер жарық және көлеңке өсімдіктерінің фотосинтетикалық активтілігінің алуан түрлілігі фотосинтез механизмдерінің детальдарына байланысты болатындығын анықтады. Фотосинтездің активті ферменттерінің бірі РДФ-карбоксилазаның мөлшері жарық сүйгіш өсімдіктерінде жоғары болады.Көлеңкі өсімдіктерінде фотохимия системасы II, ал қызыл спектрлі облыстың толқындарын жұтады, әлсіз болады. Аралас өсімдіктер төмен жарықтанған ортада фотосинтездің өнімділігін арттырады. Бұл - әлсіз фотосинтез компенсациясының ассимиляция ауданын арттыруы, тыныс алу интенсивтілігінің төмендеуі, фотосинтездеуші емес тканьдердің массасының азаюы. Осы уақытта жарық сүйгіш түрлерде аздаған көлеңке тыныс алу төмендеп, баланс кері болып кетеді. Күшті көлеңке кезде, органикалық заттардың жасалуы шектеулі болғанда генеративті көбею барлық уақытта болмайды. Себебі пластикалық заттардың шығындалуына байланысты. Олар гүл, сабақ, жеміс және тұқымды түзеді. Осыған байланысты көпшілік орман шөптері вегетативті жолмен тамырсабақ және басқа да жер үсті мүшелері арқылы көбейеді, кейбіреулері түгелдей осы жолмен көбеюге көшкен. Негізгі рөлді көлеңке жерлерде тозаңдандырушылардың жетіспеуі ойнайды.Физиологиялық адаптацияның тағы бір тәсілі қоршаған ортада жарық жетіспеуі салдарынан фотосинтезге қабілеті жойылып гетеретрофты – дайын органикалық затпен қоректенуге көшуі мұндай факультативті гетеретрофтарға көк-жасыл балдырларды алуға болады. Олар әр түрлі тереңдіктерде өседі. 100 метр тереңдікте өсетін балдырдың хлорофилдері көп болса да ол фотосинтезге қабілітсіз болады, сондықтан толық гетеретрофты қоректенуге көшкен. Кейде мұндай қоректену қайтымсыз болады, себебі өсімдік хлорофилін жояды. Мысалы Goodure rapens, Neottila nidus avis, monotropa hyropits. Бұл түрлері өлі қалдықтардың органикалық құрамы есебіне тіршілік етеді. Бұндай қоректену тәсілі сапрофитті, ал осы тәсілмен қоректенетін өсімдіктер сапрофиттер деген атқа ие болды.

 

1.4.Өімдіктердің жарық режиміне тәуліктік адаптациясы

 

        Көлеңке жерлерде тіршілік ететін өсімдіктерге күн тәулігінің барлық уақыты емес, тек вегетациялық кезеңнің бір бөлігі ғана әсер етеді. Өсімдіктердің жарық режиміне бейімделуінің тағы бір тәсілі – ассимиляцияның негізгі периодының күшті көлеңке кезеңмен сәйкес келмеуі. Мысал ретінде жапырақты ормандардың шөптесін өсімдіктерінің тәуліктік адаптациясын  алуға болады. Көктемгі экологиялық нышаны жарық сүйгіш өсімдіктер эфемероидтар қолданады. Ол көктемгі көпжылдық, қысқа вегетациялы, ұзын тыныштық кезеңді өсімдік. Біздің еменді ормандарда Scilla sibirica, Coridals halleria, Gageo tudea т.б. өседі. Олар қар еріген бойда өсе бастайды, жапырағы өсіп жетілгенге дейін вегетация мен жер үсті мүшелері жойылады. Көлеңке кезеңдерді эфемериодтар жаздық тыныштық күйде өткізеді (жерасты органдары күйінде). Батысеуропалық жапырақты ормандарда ерте көктейтін эфермериодтарға Skulla bifolia, Calanthus nivalus, Endymion non-scripts, Eranhcik hiemalis т.б. жатады. Солтүстік еменді және үйеңкелі ормандарда – Erytnhomin americanum, E. canadense, Alluim triccum т.б. өседі. Эфермериодтардың тағы бір тобы шығыстың ұзынжапырақты ормандарында өседі. Тағы бір тәуліктік адаптация ұзын вегетациялы шөптесін өсімдіктерде болады, олардың тәуліктік дамуы жапырақсыз орманда басталып, күзде аяқталады. Олар Aegopoclium podararica, Acarum europaen, Apera odorata т.б. Фотосинтездің тәуліктік динамикасы еменді және басқа да жапырақты ормандардың шөптесін өсімдіктерінің фотосинтетикалық қызметі көктем аяғында жаз басында басталатындығын анықтаған. Бұл қысқа периодта өсімдіктер органикалық заттар түзіп үлгереді, ол қысқа жиналған қор. Жаздық фотосинтез көлеңке жерлерде жүреді және өте төмен деңгейде жүреді. Негізінде орман өсімдіктері фотосинтездің тәуліктік динамикасы көлеңке жерлерде өседі.

 

1.5.Өсімдіктердің көлеңкеге шыдамдылық белгілері.

 

    Көлеңкеге шыдамдылық деңгейін анықтаудың практикалық маңыздылығы зор. Ерте кезден бастап өсімдіктердің көлеңкеге шыдамдылығын анықтаудың бір тәсілі қолданылып келеді – ол сыртқы белгілері бойынша ажырату. Оның негізгі ең кретерилерінің бірі – оның биіктігі мен діңінің қалыңдығы көлеңкеге көбірек шыдамды теректектес өсімдіктер жоғары қарай өседі. Ал жарық сүйгіш өсімдіктер керісінше аласа болып өседі. Сонымен қатар тағы бір белгіні теректің кроны бойынша айыруға болады. Жарықсүйгіштерде ол әлсіз жапырақтанған болады, ал көлеңке сүйгіштерде – қою, тығыз болады, себебі жапырақтар тек периферияда ғана емес, әлсіз жарықта да дамиды.

   Өсімдіктердің жарыққа қатысын критерии сапасы бойынша анықтайды. А.Визнер оны минималды жарықтану деді, оны тек сол өсімдіктің жапырақтары ғана қанағаттанады. Теректектес өсімдіктерде көлеңкелерде күшті анықталады.Суықты қажет ететін өсімдіктер гүлдеуге көшу үшін сондай-ақ екінші факторды, яғни күн ұзақтығын керек етеді. Өсімдіктердің репродуктивтік мүшелердің өсуі үшін ұзақ күн қажет болатынына алғаш рет 1884 жылы орыс агрономы Кованевский назар аударды. Американ селекционерлері Гарнер мен Аллард 1918 жылы бұл құбылысты фотопериодизм деп атады. Совет ғалымдары Эгиз бен Разумов белгілі бір ұзақтықтағы күнді қажетсіну дамудың белгілі бір кезеңінде ғана байқалатынын анықтады,бұл кезеңнен соң зардаптары анықталады. Фотопериодизм реакциясының зардаптарын фотопериодизм индукциясы деп аталады. Солтүстік ендіктерден шыққан өсімдіктер репродуктивтік мүшелердің өсуіне көшу үшін 12 сағ артық болатын ұзақ күнді қажет етеді. Бұлар – ұзақ күн өсімдігі, оларға қарабидай, арпа, бидай, зығыр және т.б. жатады. Оңтүстік ендіктердің өсімдіктері ұзақтығы 12 сағаттан кейін болатын қысқа күнді қажет ететінін байқатады. Бұлар – қысқа күн өсімдіктері – соя, тары, темекі, жүгері, сора және т.б. Күн ұзақтығын талғамайтын өсімдіктердің аралық топтары да бар. Өсімдіктер яровизация сатысынан өткен соң ғана фотопериодизм әсерін қабылдайды, бұл кезде өсу конусының сапалық өзгерісіне ұшырап, фотопериодизм әсерін қабылдауға бейім келеді. Жапырақтар фотопериодизм әсерін қабылдайтынын М.Х. Чайлахян мен Б.С Моликов анықта-ды. Фотопериодизм буын аралағының өсуіне камбийдің қызметіне, жапырақтың пішініне, түйнектер мен пиязшықтардың түзілуіне, жапырақтың түсуіне, бүршіктердің тыныштық күйіне өтуіне, тұқымның өнуіне және т.б. әсер етеді. Егер яровизация сатысынан кейін ұзақ күннің әсеріне ұшырайтын болса, ұзақ күн өсімдігі гүлдеу мен жеміс салуға көшеді. Ал қысқа күн өсімдігі  тиісінше қысқа күн әсерінен гүлдеу мен жеміс салуға көшеді. Егер ұзақ күн өсімдігін қысқа күн режиміне орналастырса, олардың жер бетіндегі бөліктері жертоған пішіміне көшіп, қалыпты өркен жетілмейді. Қысқа күн өсімдігін ұзақ күн жағдайында өсірілгенде, керісінше олардың вегетативтік мүшелері жедел өседі. Алайда өздерінің фотопериодизміне сәйкес келмейтін жағдайда тұрғанда қысқа күн өсімдігі де, ұзақ күн өсімдігі де гүлдемейді. Фотопериодизм реакциясынан өту үшін кейбір өсімдіктерге бір күн жеткілікті, басқалар үшін ондаған күн керек. Егер қысқы күн жағдайында түнді жарық интервалымен бөліп отыратын болсаң, қысқа күн ұзақ күн болып шығады. Бұл жағдайда ұзақ күн өсімдігі гүлдеуге бейімделеді, ал қысқа күн өсімдігінде мұндай қабілет байқалмайды. Жарық фазасын қараңғылық  интервалымен бөлу мұндай нәтиже бермейді. Фотопериодизм әсерін фотохралдық жүйе қабылдайды деп саналуға негіз бар. Сонымен бірқатар өсімдіктердің вегетативтік мүшелері өсуінен гүлдеу мен жеміс салуға көшуі және толық тіршілік циклін жүзеге асыру үшін төменгі t мен күннің белгілі бір ұзақтығына қажет ететіні анықталған. Өсімдіктер дамуының бұл кезеңдері ядролизация немесе жарық сатысы деп аталады. Дамудың бұл 2 сатысы бірқатар астық тұқымдастарда кездесетіні анқталған. Организмдер тіршілігіндегі ырғақты қайталанулар процестерінде көптеген әсер етуші және қозғаушы факторлар бар. Соның ішінде жетекші рольді жарық атқарады. Жарыққа қатысты организмдер өздерінің тіршілігіндегі даму фазалары (көбею, таралу, түлеу, т.б.) реттеп отыратыны анықталған. Мәселен жануарлар қысқа дайындыққа күзден бастап кірісе бастайды. Негізгі белгілері: қысқа азық қорын жинау, жүннің қалыңдауы мен қоңдануы болып табылады. Осындағы негізгі қозғаушы күш күннің ұзақтығының қысқаруына байланысты ауа райының сұл бастауы. Жыл бойы күннің ұзақтығы өте дәлдікпен ұзарып, немен қысқарып отырды. Осыған байланысты организмдер тіршілігіндегі экологиялық факторлардың комплекс түрде әсері оған организмнің жауабы үйлесімді жағдайда алмасып отырады. Фотопериодизм дегеніміз – организм тәуліктік жарық пен қараңғы мерзімдерінің ұзақтығына байланысты оған жауап беру реакциясы. Фотопериодизм құбылысы – жер шарының барлық белдеулеріне тән. Өсімдіктің фотопериодизм құбылысына қарай 3 тобын ажыратуға болады. Олар: қысқы күнді өсімдіктер гүлдеуі мен тұқымының жетілуі 8-12 сағаттық жарық мерзімге тәуелсіз өсімдіктер. 1-ші топтағы өсімдіктер көбінесе оңтүстік аймақтарға тән (тары, жүгері, т.б.). Ал қоңыржай белдеуінің өсімдіктері негізінен ұзақ күнді талап етеді (арпа, сұлы, картоп, капуста, бұршақ т.б.). Бұл өсімдіктер қысқа күн жағдайында қалыпты өскенімен тұқым бермейді. Жануарлар әлемінде, әсіресе күннің ұзақтығына жәндіктер өте сезімталдықпен жауап береді. Мәселен, Қазақстанда кездесетін капуста ақ көбелегі, қалақай көбелегі, ақ қайың көбелегі, тұт жібек көбелегі, көптеген шегірткелердің түрлері, түн көбелектері қысқа күнді организмдер. Күннің ұзақтығы, әсіресе организмдер тіршілігінде көбею, даму, түлеу, қысқы және жазғы ұйқыға кету, таралу сияқты маңызды процестерді реттеп отырады. Жарықтың тәуліктік ауытқулары немесе күн режимі әрқайсысының күндізгі және түнде тіршілік етуге тәуелді еткен. Бұл құбылыстар әрбір организмге тән түрлінше көрініс береді. Мәселен бәрімізге белгілі ақшам өсімдігінің гүлі күн батысымен ашылса, ал күнбағыс өсімдігі ақшамды жабыла бастайды. Организмдер тіршілігіндегі мұндай процестер тек қана жарық мөлшеріне ғана тәуелді болады, сол сияқты тәуліктің күн мен түннің кезектесіп келуіне және оның ұзақтығына да байланысты болады.

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

     Жарық – қоршаған ортаның динамикалық факторларының бірі.Өсімдіктердің қоршаған    ортада  жарық  шарттарының    тек уақыт   өзгерісі де есептеледі. Біздің планетамыздағы өсімдіктер жарық сәулелерін алуан түрлі жағдайларда қабылдайды. Ол тіршілік ету ортасына байланысты болады. Әртүрлі қоршаған орталар: биік таулы аймақтар, жазықтар, шөлдер, сулар т.б. Тіршілік орталарының радиацияның интенсивтілігі ғана емес, сонымен қатар оның спекторлық құрамы да әртүрлі болады. Соған сәйкес өсімдіктердің жарық режиміне бейімделуі де алуан түрлі болады. Жарық қатынасына байланысты өсімдіктер негізінен 3 топқа бөлінеді: жарық сүйгіш өсімдіктер (гемофиттер),көлеңке сүйгіш өсімдіктер (адиофиттер) және аралас ( жарықта да, көлеңкеде де өседі) өсімдіктер. Бірінші 2 топ экологиялық оптиум бойынша ажыратылады. Жарық сүйгіш өсімдіктерде ол толық күн сәулесімен жарықтанған жерде болады, көлеңке оларға кері әсер етеді. Бұлар ашық және жарық экологиялық орталарда өсетін өсімдіктер. Мысалы, дала және шалғын шөптері, өзен жағалаулары және су өсімдіктері және т.б. Сонымен қатар жалпақ жапырақты ормандар өсімдіктері ашық грукттарда өсетін мәдени өсімдіктер. Жарық сүйгіш өсімдіктер әлсіз жарықтанған оптиумды аймақтарда өседі, күшті жарықтарды көтере алмайды. Бұл топқа көлеңкелі тіршілік орталарда өмір сүретін өсімдіктер жатады. Көлеңкеленген абиототты сипаттағы аймақтар (үңгірлер, тастар, топырақтың балдырлар тұратын беткі қабаты т.б.) өте аз болады. Негізінде көлеңкені өте биік болып өсетін өсімдіктер жасайды. Сондықтанда көпшілік көлеңке сүйгіш өсімдіктер күрделі өсімдіктер бірлестігінің төменгі ярустарында өседі. Мысалы, емен, тропикалық геляй т.б. Көлеңке сүйгіштіктерге бөлме және оранжерья өсімдіктері де жатады.Аралас өсімдіктер – жарыққа үлкен экологиялық амплитудалық қатынаста болады. Олардың экологиялық жарыққа қатысы ассиметриялы болады, яғни олар толық жарықтанған ортада жақсы өсіп, дамиды. Көлеңке өсімдіктерінің хлорофилінің жоғары болуы әлсіз жарықта фотосинтетикалық аппараттың «өндірістік қуатының» артуына әсер етеді. Сондықтанда, В.Н. Любименко және басқа да ғалымдардың есептеуінше хлорофилдің құрамы «фотосинтез» үшін көбейеді. Жарық жағдайына жапырақ пигментінің мөлшері ғана емес, оның құрамы да тәуелді болады. Жапырақ хлорофилі әртүрлі молекулалардан тұрады және әртүрлі спектрлерден жарық қабылдайды. организмдер тіршілігіндегі экологиялық факторлардың комплекс түрде әсері оған организмнің жауабы үйлесімді жағдайда алмасып отырады. Өсімдіктердің жарыққа қатысын критерии сапасы бойынша анықтайды. А.Визнер оны минималды жарықтану деді, оны тек сол өсімдіктің жапырақтары ғана қанағаттанады. Теректектес өсімдіктерде көлеңкелерде күшті анықталады.Суықты қажет ететін өсімдіктер гүлдеуге көшу үшін сондай-ақ екінші факторды, яғни күн ұзақтығын керек етеді. Олар өте кең таралған және пластикалық топ.

 

 

                                          Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Гарышина Т.К. «Экология растение» М. 1979
2. Бейсенова Ә.С,  Самақова А.Б «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Алматы 2004
3. Ван Дер Вин Р, Мейер Г «Свет и рост рестений» М. 1962
4. Варлиннг Е «Распределение растений в зависимости от внешних условий» 1902
5. Геккель П.А «Устойчивость растений к засухе и пути ее повышения» М. 1946
6. Лархер В «Экология растений» М. 1978
7. Иванов А.Л «Свет и влаго в жизни наших древесных народ» М. 1946
8. Мошков Б.С «Фотопериодизм растений» М. 1961
9. Семихатова О.А, Денько Е.И «О воздействий температуры на дыхание листьев растений» М. 1960
10. Шенников А.Б «Экология растений» М. 1950
11. Шульгин И.А «Морфофизиологические приспосовления растений к свету» М. 1963
12. Шульгин И.А « Растение и солнце» М. 1973
13. Эмме А.М «Биологические часы» Новосибирск 1967  

     14.Валиханов Г.Ж «Өсімдіктердің физиологиясының үлкен практикумына

          арналған  әдістемелік нұсқау» Алматы,1995

     15.Гродзинский А.М,Гродзинский  Д.М «Краткий справочник по 

          физиологии  растений» Киев.1973                                                             

                                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                         Л.Шахатов атындағы орта мектебінің

                                                     9 сынып оқушысы Төленова Нұршаттың

                                                     «Өсімдіктердің тіршілігіне жарықтың  әсері»

                                                     тақырыбында жазған ғылыми жұмысына

                                                       

 

 

                                                          пікір

 

Оқушыны ізденушілікке баули отырып,ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес армандарына жетуге,өз жолдарын дәл табуға ғылымға жетелеу арқылы өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесу мақсатында 9 сынып оқушысы Төленова Нұршаттың биологияға деген сүйіспеншілігін байқап аталмыш тақырып бойынша ғылыми жұмысын бастаған болатынбыз.Нұршат  өзінің жұмысында жарық-қоршаған ортаның димнамикалық факторларының бірі екенін айтып,жарықтың сандық сипаттамасын зерттеген.Біздің планетамыздың өсімдіктерге жарық сәулелерін әртүрлі жағдайда қабылдайтын топқа бөліп,жарық сүйгіш өсімдіктерге көлеңкенің кері әсерін және күшті жарықтарды көтере алмайтынын дәлелдеп көрсеткен.Өсімдіктердің өсуіне жарықтың әсері мол екенін,тәулік бойы жарықтың мөлшерінің өзгеруіне байланысты,өсімдіктердегі болатын өзгерістерді анықтады.Өсімдіктердің жарық режиміне тәуліктік,маусымдық өзгерістерін фенологиялық бақылау арқылы зерттеді.Болашаққа өз жерінің экологиялық жағдайын іскере отырып,көптеген өсімдіктерді әлде де  тереңірек зерттейді деген үміт артамын.