Кунбагыс

Күнбағыс (лат. Helianthus - күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық мәдени өсімдік. Шыққан жері - Солтүстік Америка. Қазақстанда 2 түрі бар: жер алмұрты және бір жылдық К. (Н. annuus). Биологиялық сипаттамасы

Күнбағыстың биікт. 2 м-дей, сабағы тік, жуан өзегі қуыс, сырты қалың түкті, кіндік тамыры тармақты, 2 - 3 м тереңдікке бойлайды. Үлкен жалпақ жапырағы сабақта кезектесіп орналасады. Гүл шоғыры көп гүлді себет. Оның сыртын бір немесе бірнеше қатарға орналасқан гүл жапырақтары қоршаған. Бұлар өсімдік гүлін сыртқы қолайсыз жағдайдан сақтайды. Себеттерінің диам. 10 - 60 см-ге дейін жетеді. Себеті күн көзі бойымен бұрылып отырады. Жемісі — тұқымша, онда 22 — 27% май болады. Дәнінен сұйық күнбағыс майы алынады. Өсімдік майының 90%-ы осы өсімдіктің дәнінен алынады, сыққаннан кейінгі дәніне қант қосып, сығымдап, тамаққа қолданылатын тәтті тағам жасалынады. Сары желегін медицинада пайдаланады. Күлінен сахар алады, онда 30 — 36% калий тотығы бар. Күнбағыс күнжарасында — құнарлы мал азығы, онда 38%-дан астам ақуыздық зат, 20 — 22% көмірсу және 6%-дай май бар. Күнбағысты бұршақ өсімдіктерге қосып сүрлемдік дақыл ретінде өсіреді. 100 кг көктей орылған Күнбағыс құрамында 18 азық өлшемі, 1,4 кг сіңімді протеин бар. Көктей шабылған Күнбағыс га-нан 400 — 500 ц балауса азық алынады. Қазақстанның солт., шығыс аудандарында ерте және тез пісетін саратовтық 10; 169, шортандылық — 41, қостанайлық — 91, т.б. сорттары аудандастырылған. Осы сорттардың 1 га-нан 10 — 12 ц күнбағыс майы алынады. К-тың негізгі зиянкестері: сым-құрт, күнбағыс қан көбелегі, т.б.; аурулары: боз шірік, сұңғыла, т.б. Еуропалықтар тұңғыш рет күнбағысты Американы ашқан кезде Мексиканың кең байтақ жазықтарынан көрген. Олар күнбағысты Еуропаға бұдан төрт жүз жыл бұрын алып келді. Оны «күн гүлі» деп атады.

Қазір күнбағыс – біздегі ең кең тараған майлы дақыл. Әрине, ол өзінің жабайы арғы тегіне аздап қана ұқсайды. Мәдени күнбағыстың себеті ірі. Онда 7 мыңға тарта дән болады. Сонымен бірге мәдени күнбағыстың сабағы 4 метрге дейін жетіп, оның жуандығы білектей болып өседі.

Үй тұрмысында ол дәнін шағып жейтін шекілдеуік болып қалып отыр. Бірақ күнбағыстың беретін басты нәрсесі – оның жақсы майы. Күнбағыс дәнінен май сығып алғаннан кейін одан күнжара қалады. Күнжараны жылқы, сиыр, қойлар жейді. Сабағын турап, булап шошқаға береді. Себетін кептіреді де ұнтақтайды, ол да – жақсы мал азығы. Күнбағыстың кейбір сорттарын сүрлем үшін егеді. Бұл жағдайда оны дәні піспей тұрып көктей орады.

КУНБАҒЫС

Баска майлы дақылдар ішінде күнбағы-с егістіктің 70%, барльгк өнімнің 85% және мемлекеттік туқым майын сатып алу-дың 90% қамтамасыз етедІ.

Жартылай кебетіп күнбағыс майы табиғи және өңделген түрінде (маргарин, майонез т.б.) тамақтық мақсатқа кеңінен колданылады. Тамаққа жарамсыз майдың бөлігін сабын, линолеум және басқа бүйымдар өндірісінде қолданылады.

Тұқымды өңдегеннен кейін қалатын қалдықтар күнжара м-еи шрот бағалы құнарландырылған мал азығы, олардың құ-рамыида 100 және одан да жоғары азықтық өлшем бірлігі бар, әрі сіңімді протеинге бай. Үгітілген кәрзеңкелері мал азығыяа жұмсалады және олар тұқым өнімі маюсасьшың 60% құрайды (оның 100 килограмы 80 кт азықтық өлшемге тең).

Күнбағыс сүрлемдік дақыл ретінде кеңінен пайдаланыла-ды. Мезгілінде және сапалы жиналған күнбағыс сүрлемі қореқ-тілігі және сіңімділігімен ерекшеленеді. Оның қүрамында 2,5% протеин, 0,8% май, \7% утлевод, көп мөлшерде фосфор, каль-цяй және каротин бар >>,

Солтустік Қазақстанда күнбағыс бағалы сүрлемдік дақыл ретінде кеп өсіріледі, өнімі жүгері өнімінеи калыспайды, ал сі-ңімді протеин мөлшері мен суыққа төзімділігі жөнінен жүгері-ден асып туседі. Соңғы жылдары Солтүстік Қазақстанда күн-бағысты май түқымын алу ушін өсіре бастады.

Бір жылдық кунбағыс — Неііапіішз апгшй полиморфты тур ретінде асгра тұқымдасына жатады. Осы заманғы жүйе бойоін-ша оны екі.түрге ажыратады: мәдени күнбағыс (Неііаніішз сиі-Ііі5) және жабайы күнбағьгс (Неііапіһиз гисіегаііз). Алғашқы турі далаяық дақылда өсірілетін барлық формалары мен сорт-тарын біріктіреді.

Тұқымының мөлшеріне, майлылығы м-ен, қауыздығыка карай күпбағыс үш топқа белінеді: майлы, шығылатын, жәие межеум-ка. Өндірістік маңызға майлы топтың сорттары ие болады.

Мәдени күнбағыс — бір жылдық өсімдік, қуатты кіндік тамыр жүйесінен тұрады, ол топырақта 2—2,5 м тереңдікке, ал жан-жағына 120 см дейін тарайды. Мұндай күшті дамыған тамыр жуйесі өсімдіктің далалы құрғақ аудандарда өсуіне мүмкіндік береді.

Күнбағыс сабағы тік өседі, қатты түктермен көмкерілген, ішкі қуысы борпылдақ өзекпен толтырылған.

Жапырактары ірі, сабақты болып келеді, формалары сопақ— жүрек тәрізді, қатты түктермен жабылған. Бір өсімдгктегі жапы-раіқ саны ерте және тез пісетін сорттарда 24—28, юрташа мер-зімде пісетін сорттарда — 28—32 дана.

Гүл шоғыры — сортына және жаг^дайларына қарай диа-метрі 15—20 см және одан жоғары болып келетін дөңгелек фор-малы кәрзеңке. Оның негізін гүл тұғыры, қурайды, шеттерінде жыныссыз тілді, ал ортасында — қосжыньгсты түтік тәрізді гүл-дер орналаоқан. Кәрзеңкеде гулдену бір мезгілде басталады. әдетте әуелі таңертен ерте тіл тәрізді гүлдер ашылады, ал бір күн өткен соң шеткі қатардағы түтік тәрізді гүлдер гүлдей бас-тайды. Одан әрі күн сайын келесі 2—3 қатардағы гулдері орта-сына қарай гүлдейді. Бір кәрзеңкенің гүлденуі 7—10 күнге со-зылады.

Күнбағыс жемісі — шекілдеуік, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. 1000 шекілдеуіктің массасы майлы сорттарда 40—80 г.

Биологиялық ерекшеліктері. Күнбағыс шекілдеуігі -\~і—5° температурада өне бастайды, ең қолайлы температура +16—18° деп есептеледі және бүл жағдайда күибағыс көгі 6—8 күн де-генде пайда болады. Өркендер —5—6° усікті жеңіл көтереді. Гүлдену кезеңіне қарай жылуға қоятын талабы әсе туседі де гулдену мен кенінгі дамуына +25—27° температурада колайлы деп есептеледі. Кунбағыіс жоғары темпгратураны 8—10 сағат боііы тұрақты турде көтере алады. Баска дақылдармеи салыс-тырғаида ол аз зақымданады, транспнрация күшіиің нәтпжесіп-де және өсімдік бойындағы түктердің жылу сәулелерін шашыра-тып жіберетіндіктен жоғары температура мен аңызақтан күйікке ұшырамайды (И. Н. Смнрнов, 1966). Толык вегетация кезеңіне қйжетті белсенді температура жиынтығы 1800—2500°. Солтүстж Қазақстан жағдаііында ерте жоне ортадан ерте пісетім сорттар үшін бұл көрсеткіш 1900—2100, .__ Я

Кунбағыс ылғалды көп .қажетсінеді (транспнрация коэф-

фициенті 470—550), алайда қауңшылыққа төзімділігімен ерек-

шел-енеді. Өсіп-өну кез-ецдері-не қарап жалпы пайдалаиатын су-

дың шығыны төмендегідей: кәрз-еңке тузілгенге дейін 20—22%,

і гулд-енуінің соңына дейін 60—62%, піскенге дейін 18—20%.

Күнбағыс — қысқа кунді, жарық суйгіш өсімдік. Басқа өсім-дікт-өрмен көлеңкел-еуін, әсіресе жас шағында, ооиымен қатар ұзақ булыңғыр ауа райы өсім.діктің өсуі мен дамуьш әлсіретеді, өсіп-өнуІн ұзартады.

- Кунбағыстың өсіп дамуына қара жән-е қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады, құмдақ, саздалған жане сортаң топырақтың жарамдылығы шамалы.

Күнбағыстың өсіп даму вегетациясында мынадай феноло-гиялық кезеңд-ерді ажыратады: көктеу, нағыз жапырақтардың бірінші жубы, қауыздануы (кәрзеңкелердің тузілуі), гүлде-нуі, пісуі. Кезеңаралық дәуірдің ұзақтығы сорт нен өсіру ерекшелікт-еріне тәуелді. Солтустік Қазаіқістанда әсірілетін ерте пісетін және ортадан ерте пісетін сорттарда кезеңаралық дәуірлерінің узақтығы шамамен төмендегідей: себучкөктеу — 8—10 кун, көктеу-гжапырақтардың бірінші жубы 3—5_күн, жапы-рақтардың бірінші жұбы-гүлденудің қауыздануы — 25—ЗС^ куч, гулд-ердің қауыздануы-гүлдену — 25—30 кун, гүлдену-піс*у — -40—45 кун. Орта есеппен вегетация кезеңі — 95—120 кун. і Аудандастырылған сорттар. Восход — Букілодақтық майлы

I дақылдар ғылыми зерттеу институтының (БМДҒЗИ) Белгород

ауылшаруашылық тәжірибе станциясыида шығарылған. Орташа мерзімде (120—130 күн) пісетін сорт, қуаңшылыкка төзімділігі орташа. Сорт мол әнімді және майлылығы жоғары (51—54%). 1000 туқымның ма-осасы 50—70 г. ШЫҒЬІІС Қазакстап облы-сында1 аудандастырылған. Солтустік Қазақстан оіблыстарьшда да өсі-руге болады.

Заря — БМДҒЗИ-ның Белгород тәжірибе станииясында шы-ғарылған. Ерте пісетін (110—120 күн), қуаңшылықка орташа төзі.мді сорт, мол өнімді және майлылығы жоғары (50—53%). 1000 тұқымның массасы 60—80 г. Шығыс Қазакстан облысыи-да аудандастырылған, Солтүстік Қазақстаида өсіруге де бо-лады.

Салют — Бүкілодақтық майлы да.кылдар ғылымп-зерттеу иьктитутында (БМДҒЗИ) шығарылған. Ерте пісетін (110—120 куи), куацшылыққа орташа төзімді, жоғары өнімді және жоғары майлы (47—50%), жаппай пісуімен ерекшел-енетін сорт. 1000 дәнніц массасы 40—60 г. Павлодар облысында аудандастыріэіл-ғаи, аіімақтың блсқа -облыстрында да өсіруге болады.

Армавирец — БМДҒЗИ-ның Армавир ауылшаруашылық тәжірибе станциясында шығарылған сортС Ерте пюеді (100— 115 кун), қуаңшылыққа төзімділігі орташа; мол өиімді, жоғары майлы (49—51%), жаппай Ліәне* біркелкі пісумен ерекшеленеді, 1000 туқымның массасы 50—75 г. Шығыс Қазақстан облысында аудандастырылғап, Солтустік Қазақстан облыстарында өсіруге де болады.

Кунбағыстың өсіру технологиясы «Сурлемдііс дақылдар» бөлімінде баяндалған.