Ағзалардың жеке дамуы – онтогенез

 
 
         Жоспар: 
1 Жасушалардың ұрықтануы 
2 Гаструла 
3 Мүшелердің дамуы 

АҒЗАЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ДАМУЫ – ОНТОГЕНЕЗ 

Ұрықтанғаннан кейінгі жасушаны зигота деп атайтындығы баршамызға белгілі. Ағзаның жеке дамуы немесе-онтогенез ұрықтанудың соңынан жүретін күрделі әрекет. 
Онтагенез екі кезңнен тұрады: эмбриордық (ұрықтану) даму және постэмбриондық дааму , яғни ағзаның жұмыртқа қабығын жарып шыққаннан кейінгім кезеңі. 
Бөлшектіудің нәтижесінде бір қабаты ұрық - бластуланың түзілуі. 
Сары уызы мол жұмыртқа жасушаларының тек цитоплазманың ядро орналасқан үстіңгі жақбөлігі ғана бөлшектенеді, ал сары уызы бөлшектенбейді. Сары уызы аз жұмыртқа жасушалары толық бөлшектенеді, оны қандауыршаның жұмыртқа жасушалары мысалында қарастырыйық. Зигота митоз жолымен бөліне отырып, бірінен соңбірі үлкендіктері бірдей бөлшектерге айналады- осы әрекетібөлшектену деп атайды. 
Ұрықтанғанжауша, яғни зигота көріп отырғандай әуелібойлай бөлініп төрт жасуша түзіледі. Бұдан кейінгі бөлінукөлденең бағыттажүріп сегізжасуша қалыптасады. Одан әрі бойлай бөліну мен көлденең бөлінукезектесіп,16, 32, 64, 128, т. б. блостомерлергеайналады. Осындаймитозжолымен бөлінудің нәтижесінде пайда болған бөлшектерді бластомерлердеп атайды. 
Алғашқы блостомерлердің санының өсуі геометриялық прогрессияға сай келеді. 
Бөлшектену жедел жүретін болғандықтан, бластомерлер өспейді, керісінше олардыңкөлемі кішірейе түседі. Бөлшектенудің нәтижесіндепайда болған жасушалардан іші қуыс шар түзіледі. 
Бұл бір қабатты ұрық - бластуланың қалыптасқандығын көрсетеді. Сонымен бөлшектену кезеңі шар тәрізді бластуланың қалыптасуымен аяқталады. 
Гаструла. Үш қабатты ұрықтың пайда болуы. 
Дамудың келесі сатысындабластула қабатының қабырғасы ішкеқарай жиырылу арқылы жасушаның ішкі қабатының қабырғасы ішкі қарайжиырылуарқылыжасушаның ішкі қабаты пайда болады. Осының нәтижесінде қос қабат қалыптасады. Мұндай қос қабаты даму сатысын гаструла деп атайды. Бұл екі қакбат ұрық жапырақшалары деп те аталады. 
Ішкі қабат - энтодерманемесе ішкі ұрық жапырақшасы деп аталады. Энтодерманың ішкі қуысыбірінші реттік ішекқуысы болып саналады, ал оның сыртқа ашылатын тесігі бірінщі реттік ақуыздың бастамасы. 
Мүшелердің дамуы. Гаструла сатысы аяқталғаннан кейін де жасушаның бөлінуі журе береді, бұдан кейінгі сатыны - нейрула деп атайды. Бұл сатының негізгі ерекшілігі, осы кезденбастап келешек дәрнәсілдің немесеересек ағзаның жеке мүшелрі дамуы. 
Нейрулла сатысында эктодерма қабатының бірнеше жасушалар бөлініп төмен түседі. Осы жасушалардан жүйке тақташасы түзіледі де, соңынан ол жүйке түтігіне айналады. Бұлми мен жұлынның дамуына бастама береді. Мидың дамуына байланысты эктодерма қабатының басқа бөлімінен әр түрлі мүшелер пайда болады. Сыртқа жабын тері мүшесі, есту мүшесі және иіс сезім мүшелері пайда болады, осыдан кейін ұрықтың дамуына жеделдей түседі екен. Дәл осы мерзімге энтодерма қабатынан пайда болған түтіктен ішкі мүшелерінің бастамасы алғашқы ішектің асқорыту жүйесі, өкпе, бауыр, ұйқыбез, т. б. дами бастайды. Жасушадағы Эмбриондық даму басталған кезде мүшелерінің дамуын қамтамасыз ететін хромасомалардың әр түрлі кесіндісінің жұмысы күшейе түседі. 
Постэмбриондық даму.Постэмбриондық даму ағзаның жұмыртқа қабықшасын жарып шыққаннан кейін, ал ұрығы құрсаққа дамитын сүтқоректіңлерде туа салысымен басталады. 
Дұрысдамуға жорғалаушыларды, құстар сүтқоректілердің дамуын мысалға клтіруге болды, омыртқасыз жануарларда сүліктер қырықаяқтар және өрмекшілер де осы жолмен дамиды. 

 
Пайдаланған әдебиеттер: Тіршіліктану. Т. Қасымбаева, Л. Амнжолова, Ж. Әкімов, Р, Сәтімбекұлы.