Баға құралу әдістері, баға функцияларының мазмұны мен маңыздылығы

11.Баға функцияларының  мазмұны мен маңыздылығы

Баға –күрделі және күшті  экономикалық категория. Онда жалпы  қоғамның, экономика дамуының барлық негізгі мәселелері қамтылған және түрлене айқындалған.

Баға көптеген экономикалық, әлеуметтік, саяси мәселелерді шешуге белсенді түрде қатыса алады, сондықтан  да мемлекет және нарықтың әртүрлі  ъектілері субъектілері өз әрекеттерінде  бағаның барлық қасиеттерін пайдаланып, ескереді. Бағаның ролі, оның микро  және макродеңгейдегң алатын орны оның функциялары арқылы сипатталады.

Фукнкция –экономикалық  категорияның терең ішкі мәнінің  нақты шындықта айқындалуын іске асырушы тәсілі. Баға функциясы оның ішкі мазмұнының сыртқы көрінісі болып  табылады.

Баға функциясын оған тән  экономикалық категориядағы жалпы  қасиеттер жиынтығы сипаттайды. Баға функцияларына әрбір нақты бағаға тән сипаттарды тиесілі етеміз.

Баға өлшеу, есептік, реттеуші, ынталандырушы, үлестіру (қайта үлестіру) және де өндірісті ұтымды орналастыру  критерииі функцияларын атқарады.

Өлшеу функциясы. Бағаның  көмегімен сатып алушы төлейтін, ал сатушы сатылған тауар үшін алатын ақша санын анықтап, өлшеуге болады. Сатылатын және сатып алынатын тауарлар саны мен бағасын біле отырып тауарлар үшін ақшалай төлемдердің шамасын анықтауға болады.

Әртүрлі тауарлар бағасын  салыстыра отырып, оларды арзан және қымбат деп бөле отырып, әртүрлі  тауарлар құндылығының ара қатынасы турасында бағалауға болады. Әртүрлі  тауарлардың құндылығын салыстыруға  баға қайта өлшегіштік функциясын атқарады.

Есептік функция. Баға еңбектің қоғамдық дәрежеде деп танылған еңбек  шығындары мен оның пайдалылығының ақшалай көрінісі ретінде сипат  береді. Баға қоғам үшін қандай да бір  өнім бойынша қажеттілікті қанағаттандыру қандай шығынға үрындыратынын көрсетеді. Баға тауарлар мен қызметтер өндіруге қаншалықты еңбек күші, материалдар  мен шикізаттар жұмсалатынын анықтайды.

Өлшеу, қайта өлшеу және есептік функцияларды атқара отырып баға барлық құндық көрсеткіштерді есептеуге  мүмкіндік береді, сонымен қатар, жоспарлау, болжау және талдау құралы, ақпаратты маңызды тасымалдаушы болып табылады.

Реттеу функциясы. Баға экономикалық үдерістерді реттеу құралы ретінде  танылады: өндіруші және тұтынушының  ақшалай төлем қабілеттілігімен байланыстыра ұсыным мен сұранымды теңестіреді. Ол ұсыныс пен сұраным арасында үзілістің бар болуы туралы индикатор қызметін атқарады және олардың арасындағы сәйкестікке жету үшін икемді құрал болып табылады. Сұраныс тауарға деген сатып алушы икемді құрал болып табылады. Сұраныс тауарға деген сатып алушы қажеттілігін оның сол тауарды сатып алу мүмкіншілігін ескере отырып айқындайды, ал бұл жағдай нарықтық баға мен сатып алынатын тауар арасындағы кері байланыспен сипатталады. Бағаның төмендеуінде тауарларға сұраныс ұлғайады. Сұраныс өсуінде бағалар тез жоғарлайды.

Ынталандырушы функция. Бұл  функцияның мәнділігі бағаның сан  түрлі тауарларды тұтынуда және өндіруде талаптандырушы немесе тежегіштік сипатта  айқындалуымен түсіндіреді.

Баға өндірушіге ынталандырушылық әсерді, құрамындағы пайданың үлесі  арқылы тигізеді. Оның деңгейі, нарықтық бағақалыптастыру үшін мүмкіншілік  қалыптастыратындықтан, өндірістің неғұрлым үнемдірек әдісін және ресурстардың толығырақ қолдануына қатысты ынта тудырады.

Бағалар жүйесі арқылы өндіріс  көлемін ұлғайтуды, тауардың сапалық  параметрлерін жақсартуды, айналым  уақытын қысқартуды, ұтымды емес тасымалдауды азайтуды, көлік құралдарын тиімді пайдалану ынталандырылды.

Үйлестіруші (қайта үйлестіруші) функция әртүрлі факторлар әсерінен тауар бағасының, оның құнынан ауытқуына негізделеді. Бағалар арқылы табыстарды үлестіру және қайта үлестіру жүзеге асырылады, яғни әлеуметтік

топтар, ұлттық экономика  секторлары, салалары арасында қайта  құрылған құн және сонымен қатар  халықтың, кәсіпорындардың, сала табыстарын реттеу жүзеге асырылады.

Бағаның үйлестіруші функциясын өткізу әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік етеді.

Өндірісті ұтымды орналастыру  критерийі ретіндегі баға функциясы. Бұл функция клесідей сипатта  анықталады: жоғары пайданы алу үшін баға механизмі арқылы экономиканың бір секторынан екінші секторына  және ең жоғары пайдасы бар жеке секторлардың ішіне капиталдардының  құрылуы. Капиталдарды қайта үлестіру сұраныс және ұсыныс заңдарымен, бәсеке әсерінен жүзеге асады. Капиталдардың мұндай құрылуы бәсеке және сұраным ықпалымен кәсіпорындар, фирмалармен жүзеге асады. Тек кәсіпорын ғана қызметтің қай түріне, экономикалық қай саласына өз капиталын салу керек екенін дербес шешеді. Бұл жағдайда терең маркетингтік зерттеулер, барлық нарықтық факторларды, оның ішінде бағаларды да, зерттеу жүргізу қажет.

Бағалардың барлық функциялары  өзара байланысты, өзара әрекетті, ал кей сәтте олардың арасында қарама-қайшылық пайда болады. Функционалды бағалық қарым-қатынастарды өткізу қиын және көп түрлілігімен ерекшелінеді, сонымен қатар, тұрақты түрде кәсіпорынның маркетингтік қызметінің зерттеу объектісі болуы мүмкін.  

 

 

13.Баға жүйесі, олардың бір-бірімен байланысы

 

Экономикадағы іс-әрекет жасаушы  барлық бағалар бір-бірімен байланысты және өзара жеке жүйе құрады. Бұл  жүйе көптеген нарықтық факторлардың әсерінен әр уақыт қозғалыста болады. Баға жүйесі жеке өзара байланысты баға блоктарынан құрылады.

Баға жүйесінің маңызды  және негізгі блоктары төмендегідей:

• көтерме сауда бағасы;
• сатып алу бағасы;
• бөлшек сауда бағасы;
• жүк көлік қызмет көрсету тарифі.

Барлық бағалар жүйелерінде  анықтаушы және негіздеуші роль атқаратын, бұл-базалық өнеркәсіптік салалар  өнімдерінің бағасы, яғни, отын-энергетикалық  кешендерінің, металлургия саласының  өнімдері, себебі, бұл өнімдер экономиканың барлық салаларында қандайда болмасын бір көлемде тұтынылады немесе қолданылады. Экономикалық өнімдер бағасының өзгеруі барлық өнімдер мен өызмет түрлерінің баға деңгейіне тез арада өзгерістер енгізетіндігі айқын.

Баға жүйесіндегі барлық бағалар бір –бірімен тығыз байланысты. Өзара жеке құрушы бағалар байланысы  және өзара тәуелділігі төмендегідей екі жағдайда негізделген:

• құн заңы, сұраным мен ұсыныс және де басқа экономикалық заңдарды қолдана отырып, жекеше әдістемелік негізде бағаның құрылуы;
• бағаның әсерінен өндірістік кәсіпорындар мен салалардың шаруашылық қызметінің байланыстылығы.

Жеткілікті түрде күрделі  баға жүйесінде бағыт-бағдарлы таңдау үшін жіктемелері қолданылады.

1. Айналымды қамтамасыз ету сипаттамасы бойынша

• Көтерме сауда бағасы

• Бөлшек сауда бағасы
• Сатып алу бағасы
• Сметалық құн
• Халыққа қызмет көрсету бағалары мен тарифтері

 

2. Мемлекет тарапынан реттелу әдістері, нарықтық бәсекелестікке байланысты

• Еркін/нарықтық баға

• Реттелген баға
• Паритеттік баға

 

3. Бағаның қойылу әдісі бойынша

• Қатаң/тұрақты/баға

• Ағымдағы баға
• Қозғалмалы баға
• Сырғымалы баға

 

4. Уақыт әсерлерін/факторларын есепке алу бойынша

• Тұрақты

• Маусымдық
• Баспалдақты

 

5. Баға деңгейі туралы мәліметтерді алу әдісі бойынша

• Анықтамалық/бағыттаушы/

• Прейскуранттық
• Есеп айырысу бағасы

 

6. Нарық түрлеріне байланысты

• Аукциондық

• Биржалық котировка
• Сауда бағасы

 

7. Фирма ішінде қолданылатын баға түрлері

• Трансферлік баға

 

8. Жеткізіп беру және сату жайлары бойынша

• Баға –нетто –сатып алу мен сату орнындағы баға

• Баға – брутто /фактуралық/- сатып алу мен сату жайларын есепке ала отырып анықталады.

 

 

23. Баға құрылуына  әсер етуші факторлардың жіктемесі

 

Баға құралуы үрдісіне әсер етуші факторлар экономикалық категориялар, құн және пайдалылықтың  іс-әрекет принциптерімен байланыстырылады.

Құнды, сатушының сол тауарды  сатуға дейінгі шығындары /өндіру мен  жеткізілуі/ ретінде түсінуге болады. Бұл дегеніміз сатып алу кезіндегі  жалпы шығын. Бұл жалпы құн  төмендегідей шығындардан құрылады:

• Негізгі құн /еркін түрдегі нарықтық баға/
• Тауарды әсемдеу және қосымша тапсырыстар бойынша ерекше немесе эксклюзивті элементтері үшін баға;
• Транспорттық шығындар және жеткізілуі шығындары /тасымалдау және сақтау шығындары/;
• Сатушыға дейін бару және қайтуға байланысты іс-сапарлық шығындар;
• Шегерімдер /қолма қол ақша төлегені үшін немесе қолданған құралдарды қайта тапсырғаны үшін/;
• Қосымша қызметтер үшін төлемдер.

Баға тек тұтынушылардың экономикалық қана емес, сондай ақ біршама  психологиялық факторларменде анықталады. Келесі факторлармен:

• Өнім нарықта басқалардан бөлек орынға қойылған, яғни, тауар аналогы жоқ;
• Тұтынушыға тауардың орнын ауыстырушылары таныс емес;
• Тұтынушыға, бір –бірінің орнын айырбастайтын әр түрлі тауарлардың сапасын қатар қою және салыстыру қиын;
• Тұтынушыға, бір-бірінің орнын айырбастайтын әр түрлі тауарлардың сапасын қатар қою және салыстыру қиын;
• Тұтынушылардың тауарға шығындары, олардың табыстарымен салыстырғанда салыстырмалы түрде жоғары емес;
• Тұтынушының өнімге деген шығыны, оның жиынтық шығындарының кішігірім бөлігін ғана құрайды;
• Тұұынушы тауар сатып алу шығынының бір бөлігін келесі біреумен бөлісе алады;
• Тауар, бұрын сатылып алынған өнімдер жүйесінде қолданылады;
• Тауарға жоғарғы сапа, ерекше бедел/ престиж, ерекшелік белгілері берілген;
• Тұтынушының тауарды ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндігі жоқ.

Сұранымның икемділік  факторларының болуы келесідей  тұжырымдама жасауға мүмкіндік  береді:

• Тауар сатып алушылардың, баға өзгерісін тез сезінетін арнайы сегменті үшін арналған, яғни, бұл сатылатын өнімнің көлемін жоғарылатады;
• Тауар тұтынушылар бюджетінде басымды үлеске ие, сол себепті де, олар оның сапасына және бағасына қатаң талаптар қояды;
• Тауардың, бәсекелестер өндіретін сол тауарлар немесе аралас тауарлар тобында оның орын алмастырушысы бар, яғни, тұтынушы тез арада келесі тауарға көшу мүмкіндігі жоғары.

 

 

24.Баға құралуы әдістері

 

Кәсіпорындағы баға құралуы  үрдісі баға құралуы тәсілдерін таңдау және соңғы бағаны бекітумен аяқталады. Кәсіпорынның мақсатына және оның нарықтағы  жағдайына байланысты баға құралуының бес негізгі тәсілдері айқындалады:

• «орташа шығындар қосу пайда» принципімен келісімді баға құралуы;
• Бағаны талдаудың залалсыз негізімен және мақсаттық пайданы қамтамасыз ету түрінде есептеу және белгілеу;
• Тауардың сезгіштік құндылығы негізімен бағаны белгілеу;
• Бағалар прескуранттары негізімен бағаны белгілеу.