Лирика граховского

 

Уводзіны

 

Лірыка (ад грэч. lyra – муз. інструмент або lyricos – той, хто спявае) – род мастацкай літаратуры, у  якім рэчаіснасць адлюстроўваецца  праз суб’ектыўнае выяўленне пачуццяў чалавека. Прадметам увагі ў лірыцы выступае ўнутраны свет асобы, яе духоўнае жыццё, думкі і ідэі, выкліканыя рознымі  падзеямі. Пры гэтым перажыванне  ў мастацкім творы не мае статычнага характару, яно выяўляецца працэсуальна. Іншымі словамі, калі ў эпасе галоўнае – сюжэтнасць, развіццё падзей, то ў  лірыцы акцэнт робіцца на дынаміцы пачуцця.

 

Слова “лірыка” часам ўжываецца  як сінонім тэрміна “паэзія”. Сапраўды, часцей за ўсё лірычнае перажыванне  перадаецца ў вершаванай форме, аднак  можа быць адлюстравана і ў прозе (жанры лірычнага эсэ, імпрэсіі, абразка  і інш.). Як бачым, лірычныя вершы  з’яўляюцца сферай перасячэння згаданых паняццяў.

 

“Сучасная беларуская паэзія вядзе адлік часу з 50-х гадоў. Вялікі ўплыў на яе развіццё аказаў грамадска-сацыяльны  ўздым, дзякуючы якому ўзрасла ўвага  да чалавека, як асобы, як стваральніка матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей на зямлі. Сучасную беларускую паэзію цікавіць чалавек з глыбока асабістымі перажываннямі, які актыўна ставіцца да рэчаіснасці. Значна павысілась цікавасць  паэтаў да маральна-этычных праблем. Лірычны герой сучаснай паэзіі —  гэта яркая індівідуальнасць, гэта і канкрэтны чалавек і ў  той жа час абагульнены вобраз, створаны гісторыяй, памяццю. Сучасная паэзія выпрабоўвае чалавека жыццем, каханнем, шчырасцю, імкнучыся вызваліць  яго ад зла і маральных недахопаў” [5, с. 259].

 

Сучасная паэзія больш  настойліва, чым іншыя роды літаратуры, выяўляе глыбокую трывогу за стан прыроды. Кожны паэт мае свой стыль, сваю тэматыку, свой пункт гледжання. Сёння беларуская паэзія ў творчых  пошуках. Чалавек, прырода, грамадства, мінулае і будучае — вось тая  праблематыка, што знаходзіцца ў  аснове творчасці паэтаў.

 

“Сучасную беларускую паэзію можна падзяліць на 3 пакаленні  паэтаў: 1. Паэты старэйшага пакалення: М. Лужанін, А. Русецкі, К. Кірэенка, Р. Барадулін, А. Вярцінскі, А. Пысін, Н. Гілевіч, С. Грахоўскі  і інш. 2. Паэты сярэдняга пакалення: С. Законнікаў, Р. Баравікова, Н. Мацеш, А. Разанаў, Я. Янішчыць, А. Грачанікаў, У. Някляеў, М. Дукса і інш. 3. Паэты  малодшага пакалення: А. Пісьмянкоў (паэт-рамантык), Л. Галубовіч (інтымная, вясковая, пейзажная тэматыка), і. Багдановіч (пра маленства, прыроду, гісторыя, гарадское  жыцце), А. Глобус (гарадское жыцце, незваротнасць  жыцця і часу, прырода і экалогія), А.Разанаў (паэт-філосаф), У.Някляеў, А.Сыс, В.Шніп, А.Канапелька, Леанід Дранько-Майсюк, Мар’ян Дукса, Зінаіда Дудзюк, Барыс  Жанчак, Сергей Давідовіч і інш.” [5, с. 260].

 

Сяргей Іванавіч Грахоўскі  – паэт, празаік, перакладчык, публіцыст, крытык – адзін з тых, чый жыццёвы  шлях быў азмрочаны дзесяцігоддзямі  сталінскага Гулагу. Творчасць гэтага таленавітага паэта, а быў ён найперш  паэт, вызначаецца ў беларускай літаратуры незвычайна плённымі і важкімі мастацкімі дасягненнямі ў самых розных жанрах і гэта пры тым, што пачаў ён сябе сцвярджаць у прыгожым пісьменстве  кнігай вершаў сімвалічнай назвы  “Дзень нараджэння”, выдадзенай толькі ў 1958 годзе, ужо пасля рэабілітацыі і праз 32 гады пасля публікацыі першых спроб пяра ў 20 – 30-я гады.

 

Дэбютаваў вершам у 1926 годзе. Аўтар зборнікаў паэзіі «Дзень нараджэння» (1958), «Чаканне» (1960), «Табе зайздросціць сонца» (1963), «Памяць» (1965), «Тры вымярэнні» (1967), «Вершы» (1968), «Паэма дарог» (1970), «Зазімак» (1976), «Лірыка» (1978), «3ачараванасць» (1978), «Асеннія гнёзды» (1982), «Кругі надзеі» (1985), «Верую» (1987), «І радасць і боль» (1988). Выйшлі кнігі вершаў для дзяцей «Ад вясны да вясны» (1959), «Сёння і  заўтра» (1961), «Гарыць касцёр» (1966), «Сонечная  сцежка» (1980), «Знаходка» (1985), апавяданняў  «Агеньчык у акне» (1972).

 

Аўтар нарысу «Горад маладосці» (1960), зборніка апавяданняў «Які вялікі дзень» (1966), дакументальных аповесцяў  «Рудабельская рэспубліка» (пастаўлены тэатрамі імя Я. Купалы і Гомельскім абласным драматычным у 1968; у 1972 створаны аднайменны кінафільм), «Суровая дабрата» (1977), аповесцяў «Ранні снег» (1975), «Гарачае лета» (1974), «Сустрэча з самім сабою» (1988), «Споведзь» (вершы, аўтабіяграфічныя аповесці, 1990), кнігі ўспамінаў «Так і было» (1986).

 

Выступае і як публіцыст. Выдаў кнігу «Мінск» (1971) і нарыс  на маральна-этычную тэму «Бацькі  і дзеці» (1972). Аўтар успамінаў  пра перыяд рэпрэсій (аўтабіяграфічная трылогія «Такія сінія снягі», 1988; «Зона  маўчання», 1990; «З воўчым білетам», 1991).

 

Пераклаў на беларускую мову «80 000 кіламетраў пад вадой» Ж. Верна (1937, з Ю. Лявонным), аповесць «Ваенная тайна» А. Гайдара (1936), раман «Крушэнне» Р. Тагора (1958), «Выбраныя вершы і  паэмы» А. Блока (1980), кнігу лірыкі М. Дудзіна «Пасля спаткання» (1984), асобныя  творы А. Пушкіна, Т. Шаўчэнкі, У. Маякоўскага, Я. Райніса, С. Ясеніна, Лесі Украінкі, П. Варанько, М. Забалоцкага, А. Твардоўскага, М. Ціханава, М. Ісакоўскага, Р. Гамзатава, А. Венцловы, Т. Масэнкі, М. Нагнібеды, У. Сасюры, Я. Судрабкална і інш. паэтаў.

 

Узнагароджаны медалямі. Заслужаны  работнік культуры БССР (1983). Лаўрэат  Літаратурнай прэміі СП БССР імя А. Куляшова (1983) за зборнік «Асеннія гнёзды». Лаурэат Дзяржаўнай прэміі імя Я.Коласа за зб. "Споведзь" (Паст.ад 28.12.1992г.) і узнагаролжаны медалём Ф. Скарыны (Паст. ад 11.02.1994г.)

 

Мэтай курсавой работы з’яўляецца прааналізаваць лірыку Сяргея Грахоўскага.

Задачамі курсавай работы з’яўляецца прааналізаваць адлюстравання  лірыкі Сяргея Грахоўскага, высвятліць адметнасці вобраза маці, Радзімы, зразумець  значэнне і ўплыў роднай мовы на пісьменніка, прааналізаваць асноўныя паэтычныя зборнікі пісьменніка.

У творчасці С. Грахоўскага  высвечваецца няпросты, драматычны, пакручасты лёс чалавека, які дзесяткі гадоў  пражыў на скразняках гісторыі і якому  было пра што расказаць свайму чытачу. Паэзія і проза С. Грахоўскага  прыцягваюць увагу гуманістычнай  скіраванасцю, пропаведдзю дабра  і справядлівасці, шчырым лірычным самавыяўленнем і адначасна моцным публіцыстычным пафасам. Уменне аператыўна падключацца да важнейшых падзей сучаснасці, трыбуннасць вызначаюць грамадзянскую пазіцыю пісьменніка, які і ў восемдзесят восем  застаецца па-маладому няўрымслівым, паграмадзянску заклапочаным, актыўным, дапытлівым, быццам і не было дваццаці гадоў паднявольнага існавання. Нібы толькі ўчора на старонках перыядычных  выданняў («Беларускі піянер», «Маладняк», «Вясна», «Беларусь калгасная», «Чырвоная  змена») былі змешчаны першыя вершы  за подпісам: піянер Сяргей Грахоўскі. «Не зважаючы на гады, на паважаны ўзрост, — зазначаў у свой час В. Вітка, — ён і цяпер для новых сваіх  чытачоў і для нас, яго сучаснікаў, — піянер у поўным значэнні гэтага слова: пачынальнік, завадатар, разведчык  і вястун новага».

У паэзіі С. Грахоўскага сінтэзуюцца  лірычны, эпічны і публіцыстычны  пачаткі. Спавядальныя інтанацыі спалучаюцца  з апавядальна-гутарковымі. Мастацкае  мысленне паэта, яго светабачанне выяўляюцца ў традыцыйнай манеры пісьма, прадметнай дэталізацыі і рэчыўнай канкрэтыцы вобразаў, пільнай назіральнасці  і зрокава-асязальных асацыяцыях. Падзейнасць, натуралізацыя фактычнага матэрыялу, пластычнасць малюнкаў, дынаміка, зменлівасць  уражанняў, поліфанічнае гучанне, шматфарбнасць, дамінанта светлых колераў —  усё гэта пацвярджае інтэнсіўнасць  навізны пошукаў, якія вядуцца пераважна  ў рэалістычным і імпрэсіяністычным  рэчышчах.

 

 

 

 

 

 

 

1.Жыццё і творчасць

 

  Сяргей Іванавіч Грахоўскі – паэт, празаік, перакладчык, публіцыст, крытык – адзін з тых святых пакутнікаў, чый жыццёвы шлях быў азмрочаны дзесяцігоддзямі сталінскага Гулагу. Творчасць гэтага таленавітага паэта, а быў ён найперш паэт, вызначаецца ў беларускай літаратуры незвычайна плённымі і важкімі мастацкімі дасягненнямі ў самых розных жанрах і гэта пры тым, што пачаў ён сябе сцвярджаць у прыгожым пісьменстве кнігай вершаў сімвалічнай назвы “Дзень нараджэння”, выдадзенай толькі ў 1958 годзе, ужо пасля рэабілітацыі і праз 32 гады пасля публікацыі першых спроб пяра ў 20 – 30-я гады ў рэспубліканскіх перыядычных выданнях (“Беларускі піянер”, “Маладняк”, “Вясна”, “Беларусь калгасная”, “Чырвоная змена”).

       Лепшыя  маладыя пары многіх беларускіх  талентаў, якія толькі ўваходзілі  ў літаратуру перамалола бязлітасная  дыктатура, молах нечуванага вынішчэння  і падаўлення чалавечай асобы,  пад які без аніякай віны  трапіў і дваццацітрохгадовы  паэт. Але моцны духам і любоўю  да бацькаўскай зямлі, якая, негледзячы  на нявольніцкую сібірскую далеч,  жыла ў сэрцы, Сяргей Іванавіч  выжыў, выстаяў, з годнасцю  вярнуўся ў літаратуру і да  апошніх сваіх дзён не страціў  высокага творчага гарэння, пакінуў  нам глыбоказмястоўныя вершы,  паэмы, апавяданні, аповесці, эсэ,  пераклады, успаміны, дзіцячыя творы,  крытычныя артыкулы пра развіццё  сучаснага літаратурнага працэсу,  вострапраблемную публіцыстыку. За  сваю грамадскую і літаратурную  дзейнасць быў уганараваны званнем  “Заслужаны работнік культуры  Беларусі” (1983), стаў лаўреатам  Літаратурнай прэміі імя А.Куляшова (1983, за кнігу паэзіі “Асеннія  гнёзды”), лаўрэатам Дзяржаўнай  прэміі (1992, за кнігу “Споведзь”).

       Сяргей  Іванавіч пражыў цікавае жыццё,  багатае на выпрабаванні, сустрэчы, творчыя дасягненні, розныя падзеі, сведкам і ўдзельнікам якіх  быў на працягу амаль усяго  XX стагоддзя, бо нарадзіўся ён 12/24/ верасня 1913 года, а адышоў  у вечнасць у снежні 2002 года.

       Дзіцячыя  і юнацкія гады прайшлі ў  мястэчку Глуск, на радзіме  маці. Пазней пісьменнік апаэтызуе  гэты цудоўны, прыгожы гарадок  на беразе Пцічы ў шматлікіх  вершах, напіша прачулыя ўспаміны  пра свае родныя мясціны, людзей, што тут жылі, добрым, цёплым словам  узгадае сваіх сяброў, з якімі  разам вучыўся, пачынаў спасцігаць  тайны і прыгажосць паэтычнага  слова (“Мястэчка… мястэчка”,  “Полымя”, 1992, №2). Як па старонках  гісторыі крочыш разам з аўтарам  па вуліцах і ваколіцах мястэчка, задумваючыся, стоячы на беразе  ціхаплыннай Пцічы, хто і калі  першы тут спыніўся, “загледзеўся, залюбаваўся наваколлем, заначаваў  пад зорным небам?..”[8, с.6]

       Адсюль, з гэтага дарагога сэрцу куточка,  ад родных вытокаў павялі будучага  паэта шляхі-дарогі ў вялікае  жыццё. Працаваў пасля глускай  школы на Бабруйскім дрэваапрацоўчым  камбінаце, далучыўся да мясцовай  філіі “Маладняка”, якой кіраваў  Міхась Лынькоў – тагачасны  рэдактар бабруйскай газеты “Камуніст”  – і які першы заўважыў талент  юнака, надрукаваўшы яго верш “Восень”, напісаны пад уплывам паэзіі Пушкіна, Ясеніна, Блока, кнігі якіх Сяргею Грахоўскаму дарыў ягоны стрыечны брат, паэт Янка Бобрык. Міхась Лынькоў падтрымліваў маладога аўтара і пазней, калі яны абодва жылі ў Мінску.

       Скончыўшы  літаратурны факультэт Мінскага  вышэйшага педінстытута (1935), Сяргей  Грахоўскі працаваў рэдактарам  на беларускім радыё і выкладчыкам  на рабфаку Беларускага дзяржаўнага  універсітэта. Увайшоў у самы  цэнтр літаратурнага жыцця, пазнаёміўся  і пасябраваў з многімі беларускімі  пісьменнікамі. Пра гэты перыяд  сваёй ранняй творчасці пазней  напісаў кнігу “Так і было”  (1986), дзе паўстаюць маладыя, незабыўныя  – Янка Купала, Якуб Колас,  Змітрок Бядуля, Міхась Лынькоў,  Уладзіслаў Галубок і яго тэатр,  Барыс Мікуліч, Пятрусь Броўка, Язэп Пушча, Аркадзь Куляшоў,  Уладзімір Дубоўка, Юлі Таўбін, Васіль Вітка, Уладзімір Хадыка, Васіль Шашалевіч, Лукаш Калюга, Алесь Пальчэўскі, іншыя пісьменнікі,  трывожная эпоха 30-х гадоў. 

       Паэтычны  юнацкі ўзлёт быў раптоўна  абарваны 19 кастрычніка 1936г. (Дарэчы, лічба 19 стала знакавай у яго  біяграфіі). Сяргей Грахоўскі ішоў  па турэмных і лагерных этапах  разам з тымі беларускімі творцамі, якія не былі расстраляны, але  атрымалі па дзесяць гадоў  канцлагераў. Пакаранне за неіснуючую  віну адбываў на лесараспрацоўках  Расіі. Адпакутаваўшы першую лагерную  “дзесятку” ён вярнуўся на  Беларусь і да 1949 года жыў у  м.Урэчча Слуцкага раёна, працаваў  настаўнікам рускай мовы і  літаратуры ў мясцовай школе. 

       Аднак,  негледзячы на тое, што судзімасць  з яго была знятая, Сяргей Грахоўскі,  як і іншыя, так званыя “ворагі  народа” па сталінскаму ўказу  1949г. быў паўторна арыштаваны  і высланы ў сяло Біяза Новасібірскай  вобласці. Туды да яго прыехала  жонка, якую ён ласкава называў  “мая дзекабрыстка” – Валянціна  Міхайлаўна (Аля) з пяцігадовай  дачкою Таццянай. Пачалі абжывацца,  бо высланы былі на “вечнае  псяленне”. Пра ўсё гэта ён  пазней раскажа ў трылогіі  “Зона маўчання”. Але абставіны  са смерцю дыктатара змяніліся  і Сяргей Іванавіч, рэабілітаваны  19 кастрычніка 1955г., вярнуўся з  сям’ёю на радзіму, у Мінск.  Асэнсоўвачы пазней усе гэтыя  цяжкія падзеі, ён напіша выдатную  паэму “Спаленыя масты” (1975), прысвечаную  памяці Аляксандры Мураўёвай,  жонкі дзекабрыста Мікіты Мураўёва, сасланага царом у Сібір.

       Зноў  працаваў на беларускім радыё  (1956-59), загадваў аддзелам рэдакцыі  часопіса “Бярозка”, быў літкансультантам  Саюза пісьменнікаў (1959-60), рэдактарам  часопіса “Вясёлка” (1960-73), адказным  сакратаром Камітэта па Дзяржаўных  прэміях Беларусі ў галіне  літаратуры, мастацтва і архітэктуры  (1973-74). Даволі хутка далучыўся  да літаратурна-грамадскага жыцця.  Яго няўрымслівая натура, прага  жыцця, волі, імкненне зведаць,  убачыць тое, чаго быў пазбаўлены  доўгія гады, звалі ў далёкія  і блізкія дарогі. Ён аб’ехаў  амаль увесь былы Савецкі Саюз  – ад Ціхага акіяна, Далёкага  Ўсходу да Запаляр’я і Таджыкістана, пабываў у Літве, Латвіі, Грузіі, на Украіне, многіх замежных  краінах: Францыі, Англіі, Германіі, Італіі, Швецыі, Турцыі. Быў нязменным удзельнікам Купалаўскіх, Коласаўскіх, Пушкінскіх, Ясенінскіх, Някрасаўскіх, Блокаўскіх святаў паэзіі, дзе абавязкова выступаў з вершмі. Ён быў знаёмы амаль з усімі пісьменнікамі былой шматнацыянальнай савецкай літаратуры, яго запрашалі на творчыя сустрэчы і вечарыны ў самыя розныя аўдіторыі. Яго бліскучыя прамовы заўсёды былі насычаныя цікавымі, новымі звесткамі, фактамі, асабліва пра лёсы рэпрасаваных сяброў-пісьменнікаў, творчасць якіх дасканала ведаў.

       Валодаючы  высокім красамоўствам і фенаменальнай  памяццю, Сяргей Іванавіч мог  бясконца цытаваць свае паэтычныя  радкі, пераклады, вершы іншых  паэтаў з такой эмацыянальнай  сілай, пачуццём перажытасці,  што нікога ў зале не пакідаў  абыякавым. Цёплыя, сяброўскія адносіны  звязвалі яго з многімі мастакамі,  архітэктарамі, скульптарамі, кампазітарамі.  Ён сам выдатна маляваў пейзажы,  добра спяваў, наогул захапляўся  жыццём – радаваўся, здзіўляўся  кожнай неардынарнай справе, чалавеку. Сустрэчы з Грахоўскім для  самых розных чытачоў, студэнтаў  былі сапраўднай падзеяй. З  такіх сустрэч і сам паэт  вяртаўся ўзрушаным, памаладзелым, поўным энергіі і творчых задум.  Падарожжы, назіранні, сустрэчы  ўзбагачалі, натхнялі на паэзію  і прозу, у якіх абазначаецца  шырокая геаграфія, вывучаная,  пісьменнікам не па кнігах, а  ўласным жыццём. Таму і такімі  цікавымі, глыбоказмястоўнымі былі  яго перадачы на Беларускім  радыё і тэлебачанні, дзе С.Грахоўскі  вёў рубрыку “Літаратурная Беларусь”.  У гэтыя гады як бы адкрылася  другое творчае дыханне паэта.  І сёння, аглядаючы панараму  яго пісьменніцкага лёсу, можна  канстантаваць, што са сваіх  амаль 90 гадоў жыцця – 75 ён  аддаў літаратуры. Пасля поспеху  першага паэтычнага зборніка  натхненне не пакідала яго  да апошніх дзён, быццам кампенсуючы  марна страчаныя нявольніцкія  гады. Не насіў ён у сэрцы  злабы і крыўды, бо разумеў  – не Радзіма і народ судзілі  выдатных сваіх сыноў, а нялюдская  дыктатарская ўлада. Наадварот,  акрылены адчуваннем свабод, паэт  пачынае сцвярджаць:”Жыццё заўжды – натхнённая паэма, якую трэба радасна пражыць…”[8, с.6], хаця не заўсёды радаснымі і бясхмарнымі былі ягоныя дні.